Τα φίδια στη λαϊκή παράδοση της Λευκάδας - Παραδόσεις, Παραμύθια



Το δεύτερο μέρος του αφιερώματός μου στα φίδια της Λευκάδας, αφορά στην παρουσίαση μύθων και παραδόσεων από τη λαϊκή παράδοση του νησιού.


Το φίδι, τρομακτικό στην όψη και καθώς συνήθως κάνει την εμφάνισή του "ύπουλα" και βουβά, προκαλεί φόβο και δέος στον άνθρωπο. Ακόμα και αν είναι άκακο, δεν παύει να είναι ... φίδι, έτσι απλά, ένα πλάσμα που μόνο ο θάνατος του αξίζει.

"Φίδι" ή "φίδι κολοβό" άλλωστε λέμε τον κακό και ύπουλο άνθρωπο, το διπρόσωπο, τον πονηρό που ... "όσο δέρμα κι αν πετάξει, φίδι είναι δεν θ΄ αλλάξει" που λέει και το λαϊκό άσμα.

Στην πλειοψηφία των μύθων και των παραδόσεων, το φίδι έχει το ρόλο του φθονερού θεριού που δημιουργούσε καταστροφές και σε πολλές περιπτώσεις προκαλούσε το θάνατο σε ανθρώπους και ζώα. Ωστόσο σε κάποιες λίγες περιπτώσεις συναντάται και σαν το καλό στοιχειό που προστάτευε το σπίτι από τα τρωκτικά που μαγάριζαν τα τρόφιμα στα κατώγια τους.

Στην αρχαιότητα τώρα, από τη μια έχουμε το φίδι τυλιγμένο στη ράβδο του Ασκληπιού, θεού της Υγείας και της Ιατρικής, σύμβολο μέχρι σήμερα της Ιατρικής Επιστήμης. Προς τιμήν του Ασκληπιού, ένα συγκεκριμένο είδος μη δηλητηριώδους φιδιού χρησιμοποιόταν σε θεραπευτικές τελετές, το οποίο σερνόταν στο πάτωμα του δωματίου του αρρώστου. Αυτά τα φίδια χρησιμοποιούνταν στα εγκαίνια κάθε νέου ναού του Ασκληπιού, κατά την κλασική εποχή.

Έχουμε επίσης και το Κηρύκειο του Ερμή (που συχνά συγχέεται με το σύμβολο της Ιατρικής) το οποίο φέρει δυο φίδια τυλιγμένα σε ράβδο που τα κεφάλια τους συναντώνται αντικριστά και από πάνω τους υπάρχουν δυο φτερούγες, σύμβολο επίσης του "φτεροπόδαρου" θεού. Σύμβολο της ομόνοιας και της καταπαύσεως της διχόνοιας. Στην αρχαία Ελλάδα το χρησιμοποιούσαν ως διακριτικό έμβλημα οι πρέσβεις και οι κήρυκες, ώστε να προστατεύονται από εχθρικές προς αυτούς ενέργειες της εξουσίας ενώ στην ύστερη αρχαιότητα το κηρύκειο άρχισε να συμβολίζει το εμπόριο.

Για να μη ξεχάσουμε βέβαια τη Θεά των φιδιών στη Μινωική Κρήτη που εικάζεται ότι παραπέμπει σε μια από τις μορφές που έπαιρνε η Μεγάλη Μητέρα, η ζωοδότειρα και η τροφός. Η Θεά της γέννησης, του θανάτου και της αναγέννησης.

Αλλά και τον Κέκροπα, τον ιδρυτή της Αθήνας, μισός άνθρωπος, μισός φίδι.
Για να μην εμπλακούμε στα Ελευσίνια μυστήρια και τις βακχικές τελετές με τους συμβολισμούς που δίνουν στο φίδι, γιατί θα χάσουμε τα αυγά και τα πασχάλια.

Από την άλλη όμως, η θεά Ήρα, στέλνει δυο φίδια να θανατώσουν τον μικρό Ηρακλή, γιο του συζύγου της Δία και της θνητής Αλκμήνης, μια εκ των πολλών ερωμένων του μπερμπάντη Δία.

Και φυσικά να αναφέρουμε τον φοβερό γίγαντα Τυφώνα που το μισό του σώμα αποτελούνταν από εκατοντάδες κουλουριασμένα φίδια και την σύντροφο του Έχιδνα, με σώμα επίσης φιδιού, γονείς της Λερναίας Ύδρας, του επίσης φιδίσιου Λάδωνα, της Χίμαιρας, της Σφίγγας και του Κέρβερου με τις φιδίσιες ουρές, της Μέδουσας με τα φιδίσια μαλλιά και άλλων συμπαθή τεράτων της ελληνικής μυθολογίας. Οι Ερινύες επίσης εμφανίζονται στον Αισχύλο με φιδίσια μαλλιά. Ενώ μη ξεχνάμε και το Πύθωνα που σκότωσε ο Απόλλωνας.

Μπάχαλο οι συμβολισμοί του έρμου του ερπετού ανά τους αιώνες, για να καταλήξουμε στον χριστιανισμό που ξεκαθαρίζουν όλα: φίδι = σατανάς μεταμορφωμένος (τελεία και παύλα). Βλέπε γνωστή ιστορία της Παλαιάς μεν Διαθήκης, που μας κυνηγά έως σήμερα δε. 

Ή μήπως κι εδώ δεν είναι τίποτα ξεκάθαρο, αν σκεφτούμε τα φιδάκια της Παναγίας στην Κεφαλλονιά;


Ας δούμε τώρα το ρόλο των φιδιών στη λαϊκή παράδοση του νησιού μας

Παραδόσεις


Τα φίδια παρουσιάζονται στις παραδόσεις που ακολουθούν ως φύλακες θησαυρών, ως στοιχειά εκκλησιών ή πηγών, ως πλάσματα που μιλούν. Σε ορισμένες περιπτώσεις δείχνουν την ευγνωμοσύνη στον ήρωα που τυχόν τα βοήθησε, σε άλλες μάλλον αποδεικνύονται "φίδια" και δείχνουν τα δόντια τους! Άλλοτε έχουν τη μορφή απλού φιδιού, άλλοτε γιγάντιου (> Γήταυρος). Μάλιστα κάποτε έχουν και κέρατα (> Λιοκόρνι) ή φτερά!


Η Τουρκότρυπα

Σε μια τοποθεσία που τη λένε "Καστέλλι", στα Λαζαράτα, ψηλά στο βουνό, είναι μια τρύπα που τη λένε Τουρκότρυπα., με στενή μπασιά, ίσα που χωράει έναν άνθρωπο.

Μόλις μπεις είναι μια σκάλα, με δεκατρία σκαλοπάτια και σε βγάνει σε μια πλατωσιά, που τη λένε αλώνι. Είναι κι άλλη σκάλα με δεκατρία σκαλιά κι αυτή, κι άλλη, κι άλλη, και κάθε δεκατρία σκαλιά κι ένα αλώνι. Κι η τρύπα σε βγάνει κάτω στη θάλασσα μεταξύ Λυγιάς και Νικιάνας.

Απ΄ αυτή την τρύπα περνούσαν οι Τούρκοι - λένε - που μένανε στο Καστέλλι (μικρό κάστρο) και κατεβαίνανε στη θάλασσα για τα καράβια τους.
Στο 13ο αλώνι υπάρχει κι ένας θησαυρός που απάνω του κοιμούνται χιλιάδες δενδρογαλιές και άλλα φίδια. Είναι κι ένας αράπης που το φυλάει μέρα νύχτα καπνίζοντας. Και αν προσέξει κανείς την ημέρα του Αγίου Νικολάου του Κάη, μεσημέρι, θα ιδεί να βγαίνει από την τρύπα κόκκινος καπνός
(Λαζαράτα)

Το στοιχειωμένο φίδι στα Λινοβρόχια

 Μια τοποθεσία έξω απ΄ την Κατούνα τη λένε Λινοβρόχια. Εκεί είναι μια ωραία πηγούλα που βγάζει νερό χειμώνα καλοκαίρι. 

Εκεί, έλεγαν οι παλιοί, ότι επήγαινε ένα φίδι κι έπινε νερό. Το φίδι αυτό είχε δύο κέρατα και ήταν στοιχειωμένο και γι΄ αυτό δεν τολμούσε να το αγγίξει κανείς.
(Κατούνα)

Ο μεγάλος όφις στο Μαραντοχώρι

Κάποτε γύρω στην εκκλησιά του Αϊ-Θανάση στο Μαραντοχώρι εφώλιαζε ένα μεγάλο φίδι. Ήταν - λένε - τόσο μεγάλο που σαν κουλουριαζότανε δεν το χωρούσε ο τόπος και γι΄ αυτό έφυγε και πήγε στη θάλασσα. Στα μέρη που επέρασε εξεράθηκαν όλα.
(Μαραντοχώρι)

Τα χαλκώματα και τα φτερωτά φίδια

Σε μια τοποθεσία κοντά στα Ασπρογερακάτα, που τη λένε Σαρακνάτα, είναι μια λαγκαδιά. Εκεί είναι δυο στέρνες χωμένες. 

Οι παπλιάδες (=παππούδες) μας ελέγανε ότι η μία είναι γιομάτη λογής λογής χαλκώματα: καζάνια, τσεντζερέδες, τεψά κ.ά.  Η άλλη είναι γιομάτη φίδια με φτερά. Κανένας δεν κόταγε να πάει κοντά.

Κάποτε πήγανε μερικοί κι ακούσανε ένα βογγητό, ένα φουσάτο μέσα στη στέρνα με τα φίδια. Λένε πως άμα κάτσεις λίγο τ΄ ακούς και σήμερα.
(Ασπρογερακάτα)

Η παρακάτω παράδοση έχει καταγραφεί από τον Γάλλο περιηγητή και πρόξενο της Γαλλίας στην Κέρκυρα (1789-1798), Saint Sauver. Την άκουσε στους Παξούς)

Πώς γιατρεύονται οι φιδοφαγωμένοι

Οι Παξινοί πιστεύουν πως στο νησί τους δεν υπάρχουν φαρμακερά βότανα έντομα και ερπετά. Και λένε σχετικά την ακόλουθη παράδοση:

Από τον καιρό που ο Απόστολος Παύλος απάλλαξε τους Παξούς από όλα τα φαρμακερά ζούδια, το νησί μας είναι το πιο σίγουρο γιατρικό για τους φιδοφαγωμένους της Αγίας Μαύρας (Λευκάδας). Δεν χρειάζεται να αφήσουν την πατρίδα τους και να ΄ρθουν εδώ. Αρκεί ν΄ ανέβουν σ΄ ένα ψήλωμα και ν΄ αγναντέψουν τους Παξούς. Αμέσως βρίσκουν την υγεία τους.

Σχετικά με το λιοκόρνι, που στα χωριά της ανατολικής Λευκάδας θεωρείται φίδι με κέρατα, πέρα από αυτά που ήδη αναφέραμε στο πρώτο μέρος του αφιερώματος για τα φίδια (δες: εδώ) ανακάλυψα μια παράδοση, στη συλλογή του Νίκ Γ. Πολίτη "Παραδόσεις" που δεν σχετίζεται με τη Λευκάδα, αλλά με τη Κεφαλλονιά και μιας και είμαστε γειτόνοι, είπα να την αναφέρω:

Το Λιοκόρνο

Τα μεγάλα φίδια έχουν ένα κέρατο ΄ς το κεφάλι. Όποιος το εύρη δε φοβάται από δαγκαματιά φιδιού και ημπορεί με αυτό να γιατρεύη και άλλους. Όποιο φίδι έχει το κέρατο το λέγουν λιοκόρνο και πρέπει να πέση ΄ς τη θάλασσα.

Μια φορά ένας παπάς από ένα χωριό της Κεφαλλονιάς είδε 'ς το δρόμο πλήθος αμέτρητο φίδια. Εστάθη παράμερα, εκύτταξε καλά, και είδε το λιοκόρνο που πήγαινε μπροστά κι ΄ από πίσω το ακολουθούσα όλα τα φίδια. Άμα έφτασαν 'ς το περιγιάλι εστάθηκαν, το λιοκόρνο έτριψε το κεφάλι του 'ς τον άμμο και έπεσε ΄ς τη θάλασσα. Όταν έφυγαν τα φίδια επήγε ο παπάς ΄ς το μέρος που εστάθη το λικόρνο, έψαξε ΄ς τον άμμο, ηύρε το κέρατο και το επήρε ΄ς το σπίτι του.


Παραμύθια


Το φίδι και η Αγία Χάντρα

Μια φορά κι έναν καιρό ήτανε μια γριά και ζούσε με τ΄ αγγονάκ΄τς. Είχανε πεθάν΄ οι γονείς τ'  παιδιού κι η καημέν' η γριά έκανε ό, τ εμπόρειε για να το ζήσ΄.  Είχανε ένα σπ΄τάκ΄ με δυο καμαρούλες και εμένανε. Η γριά εμάζωνε ξύλα και λάχανα, τα πούλαγε στ΄ μπολιτεία και ψωμοζούγανε.

Μια μέρα επήρε το παιδί στα χωράφια, να μάσ΄νε χόρτα. Σε κάποια στιγμή το παιδί είδε ένα μικρό φίδι.
- Γιαγιά, γιαγιά, ένα φ΄δάκ΄, θα ντο πάρω μαζί μ΄.
- Τι λες, παιδί μ΄, θα σε φάει. Μη το πάρ΄ς.
- Όχι, θα το πάρω.
Το πήρε. Το πήγε στο σπίτ΄, τόφκιασε μια φωλιά με σήτα και το τάιζε, ώσπ΄ εγίν΄κε μεγάλο.
Μια μέρα λέει το φίδ΄ στο παιδί:
- Θέλω να με πας πίσω εκεί που μ΄ ηύρες.
- Να σε πάω, τούπε το παιδί.
- Και να προσέξεις, γιατί εκεί π΄ θα με πας, θα βγούνε πολλά φίδια να με δεχτούνε. Να  μη σκιαχτείς όμως τίποτα και σκωθείς και φύγ΄ς. Να περιμέν΄ς όσο να βγει ο βασιλιάς των φιδιώνε. Αυτός θα σ΄ ευχαριστήσ'  π΄ θα με πας και θα σε ρωτήσ΄ τι θέλ΄ς να σ΄ χαρίσ΄. Κι εσύ θα τ΄ πεις να σ΄ δώσ΄ την άγια Χάντρα. Έπ΄τα θα σε ρωτήσ΄ και θα σ΄ πει: "Τί βοήθεια ζητάς από μένα;" Κι εσύ θα τ΄ πεις: "Να φτάσω γλήγορα σ΄τάκ΄ μ΄. 

Έτσ΄ κι έγινε.  Έφτασε στο σπίτ΄ τ΄ κι αμέσως επήρε τ΄ ν΄ άγια Χάντρα - πόλεγε:
- Τί θέλ΄ς να σ΄κάμω;
-Θέλω ένα παλάτ΄ δ΄πλό απ΄ το παλάτ΄ τ΄  βασιλιά.
Όταν εξύπνησε ο βασιλιάς, είδε το μεγάλο παλάτ΄ και κάλεσε τον ΄πασπιστ΄ τ΄ και τονέ ρώτ΄σ:
-Ποιος τόχτ΄σε αυτό το παλάτ'  σε μια νύχτα;
-Ένα παιδί.
Στέλν΄ και καλεί το παιδί, τ΄λέει:
-Με πιο τρόπο έχτ΄σες τόσο μεγάλο παλάτ΄ μέσα σε μια νύχτα;
-Έβαλα τεχνίτες πολλούς.
-Αδύνατο.
Το παιδί δεν τούπε τ΄ν΄ αλήθεια κι ο βασιλι΄ς τόβαλε στ΄ φ΄λακή.

Κι έβαλε τ΄ δούλα τ΄, μια πολύ όμορφ΄ κοπέλα να παρακολουθεί μην ιδεί τίποτα το μαγικό στο παιδί. Αυτήν είδε τ΄ Χάντρα πούχε το παιδί στο λαιμό τ΄.  Μια μέρα π΄ το παιδί τ΄ν΄έγαλε και τ΄ ν΄ άφ΄κε απάν΄ στο τραπέζ΄ για να πλυθεί επήγε κρυφά και του τ΄ ν΄ πήρε.

Τότε η δούλα λέει στη Χάντρα:
-Θέλω να γίν΄ γύρω από το παλάτι τ'  βασιλιά θάλασσα.
Κι εγίν΄κε.
Η γιαγιά τ΄παιδιού στο σπίτ΄ εστενοχωρήθ΄κε πολύ. Το παιδί κόντευε να χάσ'  το μυαλό τ'. Εκάλεσε, λοιπόν το σκύλο και τ΄ γάτα και τσ΄ λέει:
-Έχασα τ΄ Χάντρα. δε μπορείτε να τ΄νέ βρήτε;
-Θα τ΄νε βρούμε.
-Κι εκάμανε συμβούλιο και τα κανονίσανε.
Η γάτα δεν ήξερε κολύμπι για να πάει στο παλάτ΄ τ΄ βασιλιά. Τ΄ν΄ επήρε ο σκύλος στ΄ ράχ΄ τ΄ και τ΄νέ πέρασε. Κατόπιν ο σκύλος έκατσε στ΄ μπαραλία κι επερίμενε τ΄ γάτα.

Η γάτα εμπήκε στο παλάτ΄ κι άρχ΄σε να κυν΄γάει τα ποντίκια. Έπιασε ένα ποντίκ΄ κι αυτό τς είπε κλαίοντας:
-Μη με φας και θα σ΄ δώσω, ο,τ'  θελ' ς.
Έλα κοντά μ΄, τ΄ λέει η γάτα.
Εμπήκανε στο δωμάτιο τ΄ βασιλιά.  Εκ΄μόντανε για τα καλά. Πάει το ποντικ΄ και βάν΄ τ΄ ν΄ ουρά τ΄ στ΄ μύτ΄τ΄ βασιλιά. Εκείνος εφταρνίστλκε τόσο δυνατά που τόπεσε η αγία Χάντρα σ΄ ένα χαλί. Τ΄ μπήρε η γάτα κι έφ΄γε. Πήγε στο σκύλο, τ΄ν΄ανέβασε πάλε στ΄ ράχ΄ τ΄ και πέσανε στ΄ θάλασσα να περάσ΄νε απέναντι.

Στ΄ μ΄σ΄ στ΄ θάλασσα εθέλ΄σε ο σκύλος να ιδεί τ΄ Χάντρα, και τς πέφτ΄ στ΄ θάλασσα. Όπως εβυθιζότανε τ΄νέ κατάπιε ένα ψάρι. Τα δύο ζώα βγήκανε στ'  ξηρά στενοχωρημένα. Αλλά για καλή τς τύχ΄ εψάρευε μια τράτα και περίμεναν εκεί ώσπ΄ να αράξ΄. Η γάτα τότε αρχ΄σε να νιαουρίζ΄ κι οι ψαράδες τς πετάξανε ένα ψαράκ΄. Το πήρε η γάτα κι έφ΄γε. 

Έβγαλε τ΄ Χάντρα από μέσα και τ΄νέ πήγε στ΄ αφεντικό τς. Κι αυτός είπε:
- Να γίν΄ ένα παλάτ΄ δέκα φορές μεγαλύτερ'  απ' τ΄ βασιλιά κι ο βασιλιάς να μη θ΄μάται ποτέ τίποτα! Και ζήσανε καλά κι εμείς κακά κι ψ΄χρά.
(Καταγραφή Γεωργ. Κτενά, μαθητή, 1954, Καρυά).

Το φίδι, η αλεπού κι ο άνθρωπος

Κάποτε τα ζώα μιλούσανε και μπορούσαν έτσι να συνεννοηθούν και με τους ανθρώπους. Μια φορά, λοιπόν, ένα φίδι, είχε πάει στον κάμπο, που δουλεύανε οι αργατιές. Εκεί όμως έκανε τσουχτερό κρύο, Παναγία βοήθα! Και το φίδι, έψαχνε να βρει καμιά τρύπα να τρυπώσει. Βρήκε ένα σακούλι, μπήκε μέσα, κουλουριάστηκε κι έκατσε. Καλά είναι εδώ, είπε μέσα του. 

Αλλά ξαφνικά ο κάμπος έπιασε φωτιά και το φίδι δεν μπορούσε να βγει και δεν ήξερε τι να κάμει. Γιατί τα φίδια είναι μαθές και σκιαζάρικα. Μην κοιτάς, που τα φοβούνται οι άνθρωποι. Αυτό είναι άλλο. Εγώ λέω πως δεν τα σκιάζονται, αλλά ανατριχιάζουν που τα βλέπουν. 

Μα κατά τύχη περνούσε από εκεί ένας γεωργός.
-Γλίτωσε με και τσουρουφλίζομαι μπάρμπα, του κάνει.
-Σε γλιτώνω κι ας μας κυνηγάτε εσείς τα παλιόφ΄δα, εμάς τους ανθρώπους.
Και το γλίτωσε ο άνθρωπος. Μα το φίδι αντίς, μαθές, να του χρωστάει χάρη, του είπε πως θα τον φάει, γιατί το έβγαλε από το σακούλι και τώρα πάλι εκρύωνε.
Τότε εκάλεσαν την αλεπού να κάνει τον κριτή και να πει, ποιος έχει δίκιο. 

Και η αλεπού λέει: "Αν δεν μπει το φίδι μέσα στο σακούλι, να ιδώ τα πράματα πώς είναι, δε θα σας πω". Το φίδι εμπήκε πάλε στο σακούλι και η αλεπού λέει του ανθρώπου: "Τώρα είναι ευκαιρία,, βάρ'  το, χτύπα το".

Κι ο άνθρωπος έπιασε μια μαγγούρα και σκότωσε το ερπετό. Κι η αλεπού φεύγοντας  του κάνει: "Ποτέ σου μη κάνεις παρέα με φίδια, γιατί θα σε φάνε"
(Καταγραφή: Σπυρ. Κακαβούλη, μαθητή, 1954, Σύβρος)
Παραλλαγή του μύθου αυτού, υπάρχει και στη συλλογή του Δημ. Λουκάτου Λαογραφικά Κείμενα).

Το πρώτο μέρος του αφιερώματος στα φίδια δείτε [εδώ]
Πηγές:
https://www.archaiologia.gr/
https://el.wikipedia.org/
http://terrapapers.com/
https://gr.dreamstime.com/ (Πηγή φωτογραφίας)
Πανταζής Κοντομίχης "Λαογραφικά Σύμμεικτα Λευκάδας" εκδ. Γρηγόρη"
Νίκ. Γ. Πολίτης "Παραδόσεις" εκδ. Ιστορική Έρευνα

Χρυσούλα Σκλαβενίτη

Νηπιαγωγός με καταγωγή από τη Λευκάδα. Εδώ μέσα κάνω πράξη τα ελάττωμα μου: να φωτογραφίζω, να ερευνώ και να γράφω για το νησί μου, σ΄ ένα μείγμα ρομαντισμού και αυστηρού ρεαλισμού... γιατί πάντοτε ακροβατούσα ανάμεσα σ' αυτά τα δυο.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου