Το να μάθεις ένα τόπο τελικά, αποτελεί
μια πολυδιάστατη διαδικασία και εμπειρία. Δεν αρκεί απλά να τον
γυρίσεις. Δεν αρκεί απλά να διαβάσεις για αυτόν. Πρέπει να ΄χεις μάτια
και αυτιά ορθάνοιχτα. Και να ΄χεις όρεξη κι αγάπη να ψάχνεις και να
εμπλέκεσαι σε ό,τι τον αφορά.
Τοποθεσίες, ιστορίες, ντοπιολαλιές, παραδόσεις, ξόρκια και προλήψεις,
τραγούδια, παραμύθια και συνήθειες και ένα σωρό άλλες ακόμα μικρές ή
μεγαλύτερες λεπτομέρειες της καθημερινότητας των ανθρώπων.
Αυτά και άλλα ακόμα κάνουν τον τόπο, είναι ο τόπος. Ακόμα όμως κι αν γίνουν κτήμα σου πάλι θα φτάσει η στιγμή που θα λες … δεν ξέρω τίποτα.
Αυτά και άλλα ακόμα κάνουν τον τόπο, είναι ο τόπος. Ακόμα όμως κι αν γίνουν κτήμα σου πάλι θα φτάσει η στιγμή που θα λες … δεν ξέρω τίποτα.
Εδώ λοιπόν ας γνωρίσουμε λέξεις και προλήψεις και ξόρκια.
Λιόκριση
Λέξη με διπλή έννοια.
α. Σχετίζεται με την ασθένεια με το κοινό όνομα χρυσή (ίκτερος). Έτσι την ονόμαζαν οι παλαιοί ίσως από το χρώμα που έπαιρνε το δέρμα του ασθενούς και τους θύμιζε μάλλον το χρυσάφι της πανσελήνου, μιας και λιόκριση επίσης είναι και η πανσέληνος.
Στο Λεξικό του Λευκαδίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος αναφέρεται το εξής:
«Για τη θεραπεία της χρυσής ειδικοί (εκτός των λαϊκογιατρών που αναφέρονται παρακάτω) ήταν οι κουρείς της Χώρας, που «την έκοβαν» με ψαλίδι κάτω από τη γλώσσα. Εκεί παρουσιάζονταν η ασθένεια σαν κόκκος φακής».(Εκτός από ψαλίδι, σύμφωνα με τον Τάκη Μαμαλούκα, χρησιμοποιούσαν και ξυράφι για τη συγκεκριμένη δουλειά, ενώ συνιστούσαν μετά, αλμυρές σαρδέλες για ... απολύμανση)
Ο Πανταζής Κοντομίχης στο βιβλίο του, Η λαϊκή ιατρική της Λευκάδας, περιλαμβάνει τους κώδικες (χειρόγραφα βιβλία) με συνταγές και ξόρκια 6 λαϊκογιατρών της Λευκάδας. Ανάμεσα στα πολλά που θεράπευαν φυσικά ήταν και η λιόκριση.
Ο Νικόλας Παπαδάτος (ένας εκ των λαϊκογιατρών) από το Μανάσι προτείνει:
Ο Νικόλας Παπαδάτος (ένας εκ των λαϊκογιατρών) από το Μανάσι προτείνει:
« ... δεντρολίβανον... τον σπόρο ... ανακατωμένο με πιπέρι μαύρο και με κρασί για την κιτρινάδα ...»Ενώ καλό θα είναι να δώσετε ιδιαίτερη προσοχή στο ξόρκι του, που ακολουθεί, ειδικό «δια την λιόκριση»
Στον κώδικα του Θεοφύλακτου Κατωπόδη από τον Πόρο διαβάζουμε:«Άγιγοι Ανάργυροι και θαματουργοί, πρώτοι γιατροί του κόσμου, δωρεάν ελάβατε, δωρεάν δότε ημίς. Η κυρία Θεοτόκο και Δέσποινα των απάντων, απάντησε τον Έκτορα και δεν τον εχαιρέτησε, μόνον έστεκε και του έλεγε: «Που πας Νέκτορα, Δίκτορα, κόκκινε, κίτρινε, εδερφέ, του Χάροντος και συκύριγε (=συγκύριε) του θανάτου;». Ο δε απεκρίθη και γείπε προς την Θεοτόκο. «Η γη με γείδε και έφριξε. Οι πέτρες με είδον και σκίστηκαν και συ με ρωτάς που πάγω; Πάγω εις τον δούλον του Θεού τάδε να κόψω τους νεφρούς του». Η δε κυρία Θεοτόκος με χρυσόν δακτυλίδιον επότισεν αυτόν και του λέγει: «Υπήγαινε εις τον ίδιον Ταρτερόν ποταμόν ότι ο δούλος του Θεού τάδες είναι βαφτισμένος εις το όνομα του πατρός και του Αγίου Πνεύματος. Δροσίζω την φλόγαν . Οτιλ φεκρς τη θεάρχας. Οι παίδες του Ισραγήλη ο δε το μονοσωτήρα και παντουργός εις ευεργέτας και δημιουργός σε πάσας κτίσεις, όντις ο Χριστός εγεννήθη το κάθε κακό εδιάβη προς πίστη. Ο γλυκύς, ο κοψοπόδης, ο κοψοχέρης, ο δικέρης, το τρικέρης, ο τεσσαροχέρης, ο πεντεκέρης, ο εξακέρης, ο εφτακέρης, ο οκτακέρης, ο νιακέρης, δεκακέρης, εντεκακέρης, δέκα πέντε καλοκαίρης, πρήξεις τα συκώτια και πλεμόνια του δούλου του θεού Τάδε, κοψοκίτρινε σαλιάρη να πας εις όρη, σε βουνά σε τρία χαμουλαγκάδια. Εκεί παπάς δεν λειτουργεί, κορίτσι δεν παντρεύεται, μικρού παιδιού κουλούρι δε γίνεται, εκεί να γεύεσαι, εκεί να δειπνάς, στώμε καλόν, στώμε καλόν, μετά φόβου Θεού, πίστεως αμήν, ανάγινε».
«Το ψαλιδοχόρτι ... Αυτό το βοτάνι να το βράσει με νερό εις τρίτον και να ... πίνουσι εκείνοι οπού κιτρινίζει το πρόσωπό τους.»ή
«Όταν είναι ο άνθρωπος κίτρινος λέγεται ικτερικός.ή επίσης
Και έπαρε λεομπάρπαρο, όσον θέλεις και τρίψε το και βάλε το εις καλό ρακί να σταθεί 24 ώρες και τότε ας πίνει ο κίτρινος ένα ρακοπότηρο το ταχύ και άλλο όταν θέλει να πέσει, και ας το πίνει 15 ημέρες και περνά η ασθένεια»
«Περί ικτούρας ήγουν κιτρινάδας,αλλά και
έπαρε αψίνθιο και βράσε την με το νερό εις τρίτον και ας πίνει ημέρες 15 κάθε πορνό νηστικός από ένα ποτήρι και υγιαίνει».
«Εις κιτρινάδα και ξηρότητα ρου ανθρώπου.Ο Βαλαωρίτης στον Φωτεινό, την αναφέρει επίσης (Ασμα Β') και παράλληλα εξυμνεί τον πρώτο ίσως γνωστό λαϊκογιατρό του νησιού, τον μοναχό Νικήτα της Κόκκινης Εκκλησιάς.
Έπαρε λουλάκι λα[...] δράμια 7 και ας το τρίψει και ας πίνει ο ασθενής ένα δράμι νηστικός με το νερό, κάθε πορνό και υγιαίνει».
«Ήρθε στην Κόκκινη Εκκλησιά, εξήντα χρόνους πίσωΣτο lexikolefkadas.gr ορίζουν ως λιόκριση, με τη συγκεκριμένη έννοια ως εξής:
ένας σοφός καλόγερος φευγάτος απ΄ την Πόλη
κ΄ έμειν΄ εκεί κι ασκήτευε. Τον έκραζαν Νικήτα.
Ήξερε γράμματα πολλά κ΄ εγιάτρευε του κόσμου
με ξόρκια και με βότανα τα χίλια μύρια πάθη.
Το ρίμα, το κακό σπυρί, τη φάγουσα, το λέφα,
το μαλαθράκι, το καρφί, τη λιόκρισι, τη λύσσα.»
Στα Λευκαδίτικα του ο Χριστόφορος Λάζαρης:
«Λιόκρ(ι)σι (ἥλιος-κρούω, κρᾶσις;) = ὁ ἵκτερος, ἡ χρυσῆ.»Ο Δημήτριος Κατωπόδης στα Καρσάνικα Γλωσσικά Ιδιώματα:
«Η νόσος οίκτερος, ίκτερος: Λέγεται και χρυσή από το χρώμα του πάσχοντα. (Το όνομα ίκτερος από το χρώμα του πτηνού ικτίνος (Σούδα, 527). Λέμε: «έβγαλε τη χρυσή».»Ενώ ως «ἵκτερο», μονολεκτικά, την αναφέρει ο Ηλίας Γαζής στο Γλωσσάρι της Λευκάδας.
β. Η δεύτερη έννοια της λέξης σχετίζεται με την πανσέληνο και ιδιαίτερα με την ώρα εκείνη που δύει η σελήνη και ανατέλλει ο ήλιος. Λέγεται δε και λιόκρουση ή ηλιόκριση. [ΕΤΥΜΟΛ. Ο τ. λιόκρουση < λιοκρούζομαι ο τ. λιόκριση < λιο (I) + κρίση]
Την πρωτάκουσα στη γιορτή των ψαράδων στη Λυγιά. Έτσι ονόμασαν την εκδήλωσή τους για τους παλιούς, τους παραδοσιακούς τρόπους ψαρέματος, «Λιόκριση αναμνήσεων».
Περιγράφεται στο lexikolefkadas.gr:
«η πανσέληνος, νὺξ πανσελήνου, η κρούσις του ήλιου, ημέρα πανσελήνου.»
Και αφού αναφερόμαστε στην πανσέληνο, ας βάλουμε στο θέμα μας και τη δεύτερη λέξη που σχετίζεται μαζί της:
Γιόμιση
που θα πει
«Γέμισμα του φεγγαριού από μέρα σε μέρα, το διαδοχικό μεγάλωμα, η Πανσέληνος, η περίοδος κατά την οποία γεμίζει το φεγγάρι.».Σύμφωνα με τον Πανταζή Κοντομίχη αυτές οι λέξεις, η λιόκριση και η γιόμιση, ακολουθούνται από μια σειρά προλήψεων που κάποτε (ή μήπως και σήμερα;) στο νησί μας πίστευαν με πάθος.
Νιοφεγγιά.
«Γιόμ(ι)ση /ἡ/ (γέμω -ίζω) = ἡ πληρότης, τὸ γέμισμα, ἡ περίοδος αὐξήσεως τοῦ δίσκου τῆς σελήνης, ἡ πανσέληνος»
(lexikolefkads.gr)
Για παράδειγμα:
«Αν μια γυναίκα γεννήσει στο διάστημα από τη νέα σελήνη ως τη γιόμιση (πανσέληνο), τότε - λένε- πως όσα παιδιά κάνει από κει και πέρα θα είναι όλα του ίδιου φύλλου, μ΄ αυτό που γέννησε στην παραπάνω περίοδο.Η λεκτική σχέση ανάμεσα στο γιομίζω-γιόμιση και χάνω-χάση δεν είναι συμπτωματική. Μπορεί να μοιάζει με λογοπαίγνιο, εντούτοις περικλείει μια πίστη, σχετικά με την επήρεια του φεγγαριού στη ζωή και την καθημερινότητα του ανθρώπου.
Και επειδή τα κορίτσια ήταν ανεπιθύμητα για να εξασφαλίσουν την αρρενοτοκία κάνουν το εξής:
Αν γεννήσουν αγόρι παίρνουν τις ευχές όταν το φεγγάρι έχει γιόμιση για να γεμίσει ο τόπος σερνικά.
Αν όμως γεννήσουν κορίτσι, τότε παίρνουν τις ευχές του παπά στη χάση του φεγγαριού, για να χαθούν οι κοπέλες και να μη γεννηθούν άλλες.»
Άλλες προλήψεις:
«Όταν έχει πανσέληνο (λιόκριση) δεν κάνει να βγαίνει κανείς έξω τη νύχτα και να κοιτάει το φεγγάρι – ιδίως όταν κατουράει ή ξύνεται, γιατί βγάνει λιόκριση. (=χρυσή).
Όταν έχει νιο φεγγάρι (νιοφεγγιά) κι αρχίζει η γιόμιση δεν κάνει κανείς να βάφει ρούχα ή να ζεματάει μαλλιά, γιατί χαλάνε, διαλύονται. Στη νιοφεγγιά ο,τι κάνεις φθείρεται.
Στη γιόμιση δεν κάνει να κόβουμε ξύλα για οικοδομές κλπ, κυπαρίσσια, ελιές, κ.α, γιατί φοινικώνουν, αλευρώνουν. Πρέπει να τα κόβουμε μετά την πανσέληνο στο τελευταίο τέταρτο της σελήνης.
Τα δέντρα όμως τα καθαρίζουν (=κλαδεύουν) στη γιόμιση του φεγγαριού για να γιομίσουν καρπούς.Το ίδιο και τ΄ αμπέλια, για να γιομίσουν σταφύλια.
Το ίδιο κάνουν και με το κέντρωμα, στη γιόμιση το κάνουν, για να βγαίνουν καρπερά. Για το κέντρωμα της αχλαδιάς πχ λένε: όσων ημερών είναι το φεγγάρι κατά την ημέρα του κεντρώματος τόσα χρόνια θα κάνει να καρπίσει το νέο δέντρο. Γι΄ αυτό κοιτάνε να κάνουν το κέντρωμα σε δυο ημερών φεγγάρι για να καρπίσει το δέντρο στα δύο χρόνια.
Στη γιόμιση επίσης φυτεύουν και τα σκόρδα για να γίνουν χοντρά, γιομάτα.
Δεν σπέρνουν ποτέ κατά η λιόκριση γιατί πάει χαμένη η σπορά.
Τα πρόβατα τα κουρεύουν στη γιόμιση ή στη χάση του φεγγαριού, (σεις διαλέγετε) αλλιώτικα πιάνει το μαλλί σκόρο.»Σε σχέση με το φεγγάρι υπήρχαν επίσης οι εξής προλήψεις:
«Αν το φεγγάρι είναι όρθιο θα κάνει καλοκαιρία, ενώ αν είναι δίπλα, κακοκαιρία. Υπάρχει μάλιστα και σχετική παροιμία:Αλλά και στους ψαράδες η λιόκριση είχε ιδιαίτερο ρόλο (δες παραπάνω αναφορά στην εκδήλωση «Λιόκριση Αναμνήσεων»
Δίπλα το φεγγάρι ορτός ο ναύτης (κακοκαιρία)
Ορτό το φεγγάρι δίπλα ο ναύτης (καλοκαιρία)»
«Όταν το φεγγάρι έχει αχνό κύκλο ολόγυρά του, θα βρέξει.
Παροιμία:
Του ήλιου ο κύκλος άνεμος
του φεγγαριού χειμώνας»
Αναφέρει ο Γιάννης Διγενής, πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Κατούνας:
«Η λιόκριση-πανσέληνος είναι μια περίοδος που είναι χαραγμένη στο μυαλό όλων μας. 25 μέρες σκοτάδι και 5 μέρες χαράς, οικογένειες, αντάμωμα, έρωτα, και άλλα πολλά. Έτσι μεγαλώσαμε, έτσι γαλουχηθήκαμε και έτσι έρχεται ακόμα νωπό στο μυαλό μας το μπαϊντούζι, η χαρά, ο γυρισμός των δικών μας ανθρώπων, του πατέρα του παιδιού. Μπαϊντούζι ονομαζόταν το πενθήμερο διάστημα -πριν και μετά την πανσέληνο- κατά το οποίο τα ψαροκάϊκα (τα γρι-γρι νύχτας) δεν ψαρεύουν, με αποτέλεσμα τα πληρώματά τους να μένουν στα σπίτια τους με τις οικογένειες τους».
Γενικά ο φεγγάρι και ιδιαίτερα στη λιόκριση, προκαλούσε προβλήματα και στη συμπεριφορά των ανθρώπων. Ακόμα και σήμερα βέβαια, στην πανσέληνο, υπάρχει όσο να πεις ένας εκνευρισμός. Το λέει και η αστρολογία.
Σα να παθαίνουν κάτι τα νεύρα μας. Σεληνιαζόμαστε ένα πράγμα! Κι αυτό δεν είν΄ καλό!
Χώρια που υπήρχε και κατάρα:
«Κακός σεληνιασμός να σ΄ εύρη»Έτσι οι λαϊκογιατροί που αναφέραμε είχαν τις κατάλληλες συνταγές ΚΑΙ για τους σεληνιασμένους...
Ο Παπαδάτος προτείνει:
«Όταν σεληνιάζεται και πίπτει καταγής ταράζεται τα μέλη τουΕπίσης από τον ίδιο προτείνεται και
Έπαρε αγριάνκουρα από εκείνα τα μικρά, όπου είναι ωσάν βελάνια, να τα σφίνκεις και βάλε τους το ζουμί και στράνκισε τον σπόρον τους και στούμποσέτον. Έβγαλε το ζουμί με ένα μαντήλιον και ζύγισε να βάλεις εις πάσα λίτραν δώδεκα ογγιές ξίδι δυνατόν και μια δράμι φίνα κανέλλα. Όλα βράσε τα αντάμα, ξάφριζε τα καλά. Αφού πάρει αφρή, βγάνε τα από την φωτιά και βάλε εις πάσα μιαν λίτρα ένα πιάσμα κόρκον και μισόν κάτρον μόσχον, μίαν ογγιάν ροδόσταγμα, μιάμιση ογγιά ρακί καλόν και βάλε τα όλα αυτά αντάμα εις αγγείον γυάλινον και άλειφε τον, να μην το πίνει, και από αυτό δίδε του καθενί μίαν ογγιά πάσα δέκα ημέρες, να τρώγει νηστικός έως να γιάνει, θεού βοηθούντος.
Έτερον: Έπαρε κομμάτι δέρμα από την κεφαλή του γαϊδάρου, κάμε το ωσά λουρί να το ζώνεται κατάσαρκα.
Έτερον: Καύσε νύχια γαϊδάρου, να γένουν σκόνη να πίνει κάθε ταχύ εις το τέλος του φενκαριού δυο δράμια με νερό πηγανιάς και το βράδυ, ομοίως άλλο τόσον, έως ημέρες δεκαπέντε.
Έτερον: Στούμπισε πήγανον, πίνε το ζουμί του με νερόν και ζάχαριν, έως ημέρες 15, κάθε ταχύ δύο σκρόπολα.
Έπαρε την ρίζαν ενός χόρτου οπού το λέγουν [...] κάμε την σκόνην ανεκάτωσέ την με νερό της πηγανιάς ως άνωθεςν. Το ίδιον κάμνει και ο καρπός του με το νερό της πηγανιάς.»
«το πεντενεύρι το πλατύφυλλον ... το ζουμί να το πίνει δια τον σεληνιασμόν.»Ο Άγγελος Σουμίλας, λαϊκογιατρός από τον Άγιο Πέτρο δίνει τις παρακάτω θεραπείες, παρόμοιες με αυτές του Παπαδάτου
«Θεραπείαν σεληνιασμού
Αγριάγγουρα μικρά, ωσάν βελόνια και αγιαυλάνα(;) τα σφίκεις και πηδά έξω το ζουμί. Κοπάνισον, βγάλε τον ζωμόν, στίψε καλά, σούρωσε και ζύγισε εις πάσαν λίτραν 12 ογγιές έλι άσπρον, 3 ογγγιές όξος δυνατόν, ένα δράμι φίνα κανέλλα και βράσε τα, να ξαφριασθούν καλά. Και όταν δεν κάνουν αφρό, βγάλε τα από την φωτιάν και βάλε εις πάσαν λίτραν ένα πιάσμα κρόκον και μισόν καράτον μόσχον μίαν ογγιά ροδόσταμα και 1 1/2 ογγιά ρακί καλό. Από αυτό δίδε μιαν ογγιά κάθε 10 ημέρας, να τρώγει νηστικός.
Έπαρε κομμάτι δερμάτι από κεφάλι γαϊδάρου, κάμε το ωσάν λουρί, να το ζώνεται ο ασθενής κατάσαρκα Καύσε τα νύχια του γαϊδάρου να γένουν σκόνη και πίνε κάθε ταχύ, να είναι λίγωσις του φεγγαριού, δύο δραχμάς με νερόν πηγώνιας και το βράδυ ομόως άλλον τόσον, έως ημέρας 15.Ο Άγγελος Σουμίλας είχε στον κώδικά του και έναν ονειροκρίτη. Εκεί λοιπόν γράφει σχετικά με το φεγγάρι:
Στούμπισε απήγανον, πίνε το ζωμόν του με νερό πηγώνιας και με ολίγην ζάχαριν, έως ημέρας 15 κάθε ταχύ δύο φλιτζάνια.
Έπαρε την ρίζαν ενός χόρτου οπού το λέγουν πάλμα κρίστι, κάμε την σκόνην και πίνε την με το νερόν της πηγώνιας, ως άνωθεν Το ίδιον κάμνει και ο καρπός του, να τον πίνεις ομοίως με το νερόν της πηγώνιας.»
«Σελήνη με όλη την λαμπρότητα αυτής, αν ιδής, έρωτα και υγείαν της σύζυγος και απόκτησιν χρημάτων δηλοί. Αν κατά την ελάττωσιν αυτής την ιδής, θάνατος ηγεμόνος ή ανωτέρου τινός αξιωματικού δηλοί.
Σελήνη αν ιδής δύουσαν ή τρέχουσαν τήδε κακείσε, φθορά και αφανισμός εις τους θεωρούντας αυτήν.»
Φυσικά σήμερα δεν πιστεύουμε σε προλήψεις και ξόρκια.
Σε άλλους μπορεί να προκαλούν γέλιο, σε άλλους ίσως θυμίσεις από τους
γονιούς και τους παππούδες τους, σε άλλους απλά έρχονται σαν παραμύθι
από τα παλιά και φεύγει, χωρίς σε λίγο να το θυμούνται. Ωστόσο
αποτελούν κομμάτι της παράδοσης μας και υπάρχουν και καλό θα είναι να μη τα ξεχνάμε.
Το άρθρο στην αρχική του μορφή, δημοσιεύτηκε στο mylefkada.gr
Πηγές:Πανταζής Κοντομίχης, Τα Γεωργικά της Λευκάδας, εκδ. Γρηγόρης
Πανταζής Κοντομίχης, Λαογραφικά Σύμμεικτα, εκδ. Γρηγόρης
Πανταζής Κοντομίχης, Η λαϊκή ιατρική στη Λευκάδα, εκδ. Γρηγόρης
Πανταζής Κοντομίχης, Παροιμίες από τη Λευκάδα, εκδ. Γρηγόρης
Τάκης Μαμαλούκας, Λαογραφικά της Λευκάδας, εκδ. Σπ. Μαραγκού
Άπαντα Βαλαωρίτη
http://methanatv.gr/
http://lexikolefkadas.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου