Εκρηκτικές συνήθειες του Πάσχα ... έτσι για χρόνια πολλά!

Έχω κάνα μήνα τώρα (ναι, ναι ο μήνας του εγκλεισμού ...), που βολοδέρνω με τις παλιές συνήθειες και τα παιχνίδια των παιδιών στα χωριά και την πόλη της Λευκάδας.

Νόμιζα θα είναι ευκολάκι αλλά με ταλαιπωρεί κάμποσο ... Δεν πειράζει όμως αξίζει τον κόπο, γιατί έμαθα πολλά (και μου άνοιξε η όρεξη να μάθω περισσότερα).

Ανάμεσα στα τόσα λοιπόν που μάζεψα από βιβλία και το lexikolefkadas.gr (γιατί αυτό, και όχι ο εγκλεισμός, ήταν η αφορμή μου) ξεχώρισα έτσι για τη μέρα τις "εκρηκτικές και λαμπερές" συνήθειες μικρών και μεγάλων τις μέρες της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα (Μεγάλη Παρασκευή συνήθως και Μέγα Σάββατο).

Μια πρόχειρη παρουσίαση βέβαια γιατί είμαι ακόμα σε ρυθμούς έρευνας (βιβλιογραφικής μόνο, δυστυχώς!) Είμαι σίγουρη ότι θα υπήρχαν κι άλλοι εκρητικοί τρόποι ...

Πάμε λοιπόν!

Πανελλήνια συνήθεια τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας και το βράδυ της Ανάστασης, είναι οι, αυτοσχέδιες συνήθως -στο παρελθόν τουλάχιστον, "στρακαστρούκες", τα δυναμιτάκια που δίνουν κρότο και λάμψη στα Άγια Πάθη και την Ανάσταση.

Ας δούμε λοιπόν τι κατασκεύαζαν στη Λευκάδα μεγάλοι αλλά και μικροί, μέσα από το lexikolefkadas.gr, αλλά και άλλες λευκαδίτικες πηγές:

Κάλυκας

Ο κάλυκας ήταν ένα αυτοσχέδιο παιγνίδι που κατασκεύαζαν τα παιδιά από μόνα τους και το χρησιμοποιούσαν την Μεγάλη Εβδομάδα, κυρίως την Ανάσταση, σαν ένα είδος υποκατάστατου στρακαστρούκας που τα παιδιά δεν είχαν τη δυνατότητα να προμηθεύονται. Αποτελούσε κατ΄ εξοχήν πασχαλινό παιχνίδι.

Η κατασκευή του απαιτούσε ευτελή και προσιτά στα παιδιά υλικά:

Μια ορκέλα (=ξύλινο καρούλι της κουβαρίστρας, όπου ήταν τυλιγμένη η κλωνά ραψίματος)

Μερικά κομματάκια βολυμιού (=μολύβι, μόλυβδος). Το βολύμι βρισκόταν εύκολα από παλιά υλικά, όπου το αναζητούσαν και το έβρισκαν τα παιδιά

Μια αρβυλόπροκα (=ειδικό καρφί μικρού μήκους και με πλατύ κεφάλι που χρησιμοποιούνταν στην κατασκευή αρβυλών. Η εύρεση της αρβ΄λόπροκας ήταν τότε εύκολη, αφού πωλούταν σε όλα τα μαγαζιά των χωριών, απ΄ όπου τις αγόραζαν οι αγρότες για να επισκευάσουν μόνοι τους τις σόλες από τια αρβύλες τους

Ένα σκουτί σπίρτα

Η διαδικασία κατασκευής του παιχνιδιού ήταν η εξής:

Σ΄ ένα τζιτζιρούλι (= το μεταλλικό στρογγυλό κουτί της πάτνας = μπογιά των παπουτσιών,) τοποθετούνταν τα κομματάκια του βολυμιού και ζεσταίνονταν σε φλόγα μέχρι να λειώσουν. Το τζιτζιρούλι κρατιόταν με μια τανάλια για να αποφευχθεί το έγκαυμα.

Στη συνέχεια με την ορκέλα τοποθετημένη κάθετα σε μια ίσια επιφάνεια, χύνονταν το υγρό βολύμι στον αυλό της ορκέλας, σιγά σιγά, με προσοχή για να μη καούμε, μέχρι να γεμίσει ο αυλός της ορκέλας. Μετά από αναμονή λίγης ώρας μέχρι να κρυώσει και να πήξει το βολύμι, ανοίγονταν χρησιμοποιώντας ένα καρφί, μια μικρή τρύπα στο στερεοποιημένο, μέσα στον αυλό της ορκέλας, σε μέγεθος ικανό να χωράει το κεφάλι από ένα σπίρτο.

Μετά από αυτή τη διαδικασία ο κάλυκας ήταν έτοιμος για χρήση.

Ο χειριστής τοποθετούσε ένα σπίρτο στην τρυπούλα, με το κεφάλι στη τρύπα του κάλυκα, και το στριφογύριζε μέσα σ΄ αυτή μέχρι να αποκολληθεί το υλικό με το οποίο είναι επικαλυμμένο το κεφάλι του σπίρτου. Στη συνέχεια πίεζε με την αρβυλόπροκα το υλικό μέσα στην τρύπα, συμπιέζοντάς το. Όταν το υλικό από το κεφάλι του σπίρτου σκλήραινε σε βαθμό που να μπορεί να συγκρατήσει καρφωμένη σ΄ αυτό την αρβυλόπροκα, ο χειριστής του κάλυκα σταθεροποιούσε την αρβυλόπροκα στον κάλυκα, και στη συνέχεια χτύπαγε, πάνω σε μια σκληρή επιφάνεια με το κεφάλι της, έτσι ώστε η αρβυλόπροκα να εισχωρήσει μέσα στο συμπιεσμένο από το κεφάλι του σπίρτου υλικό.

Από την πρόσκρουση προκαλούνταν έκρηξη του φωσφορούχου υλικού του κεφαλιού του σπίρτου, με αποτέλεσμα παραγωγή ήχου δυσανάλογα έντονου με το μέγεθος της αυτοσχέδιας συσκευής. (Το κεφάλι του σπίρτου είναι επικολλημένο με λευκό φώσφορο ουσία εύφλεκτη, που εκρήγνυται όταν συμπιέζεται και θερμαίνεται).

Πηγή: Σπύρος Ζ Φιλιππας Παιδικά Παιγνίδια από το Δρυμώνα Λευκάδας ΗΧΩ αρ. φυλλ, 168

Σε αυτή την κατηγορία τω παιχνιδιών-ατομικών κατασκευών συγκαταλέγονται το αντενοτούφεκο (χωρίς να προκαλεί έκρηξη, μόνο ήχο, τουλάχιστον με την περιγραφή που έχουμε -), τα κοντάκια, το ξυλοκούμπουρο (με χρήση μπαρουτιού), οι σκάστρες και οι τρακατρούκες.

Αντενοτούφεκα

Για να μιμηθούν τους μεγάλους, τα παιδιά, έφτιαχναν από ξύλο τα δικά τους "μεγαλίστικα" όπλα, τα "αντενοτούφεκα" ή "ξυλοκούμπουρα" που ήταν συνδυασμός λαστιχιέρας και τουφεκιού.

Έκοβαν μια κάπως χοντρή σανίδα και τη σκάλιζαν ώστε να μοιάζει με πραγματικό κοντάκι όπλου. Στο μπροστινό μέρος του προσάρμοζαν μια κάνη που έκοβαν από τον κορμό μιας παλιάς ομπρέλας. Σκάλιζαν ένα άνοιγμα από πάνω μέχρι κάτω στο σημείο της σκανδάλης, όπου περνούσαν ένα στριμμένο γερό σύρμα, έτσι ώστε να κάνει τρύπα στη μέση, που έμπαινε μια πρόκα που κάρφωναν από το πλάι. Αυτή ήταν η σκανδάλη, την οποία άφηναν να περισσεύει πάνω σαν κόκορας και κάτω, και ήταν τοποθετημένη έτσι, ώστε να κινείται λίγο μπρος και πίσω.

Στο εμπρός μέρος του κοντακιού, κάτω από την κάνη, κάρφωναν δύο πρόκες στις οποίες έδεναν λάστιχα που στο πίσω μέρος τους ενώνονταν με ένα πετσί (ψίδι) όπως της λαστιχιέρας. Έκοβαν μετά, ένα λεπτό έλασμα από τενεκέ και το κάρφωναν κάτω από τη σκανδάλη, αφού πρώτα του είχαν κάνει μια τρύπα στο κέντρο του και το Αντενοτούφεκι ήταν έτοιμο.

Για να δουλέψει το τουφέκι τοποθετούσαν πρώτα τη σκανδάλη στην τρύπα του υποσκάνδαλου και περνούσαν μια αντένα στην κάνη, ενώ το πίσω μέρος της το έβαζαν μέσα στο ψίδι που, αφού τέντωναν τα λάστιχα, το μάγκωναν στο σύρμα της σκανδάλης που περίσσευε από πάνω. Το όπλο ήταν οπλισμένο και έτοιμο να ρίξει αρκούσε να σημαδέψουν και να πατήσουν το υποσκάνδαλο λίγο προς τα κάτω.

Τότε η σκανδάλη πήγαινε προς τα πίσω, ενώ το πάνω μέρος της προς τα εμπρός αφήνοντας απότομα τα λάστιχα, που παρέσυραν με δύναμη την αντένα στο στόχο.

Μερικοί έφτιαχναν πολύ όμορφα καλλιτεχνημένα όπλα και κάποιοι προσάρμοζαν σκόπευτρο, ακόμα και σκάστρα στην πορεία του λάστιχου, οπότε το όπλο τους έκανε πραγματικά …. μπαμ

Πηγή: Στάθης Μαργέλης, Άνθια Αηπετρίτικα, σελ. 123

Η λογική του α συνθετικού της λέξης υποθέτω ότι αφορά το γεγονός ότι περνούσαν σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή μια "αντένα" στην κάνη του.

Για την ιστορία ως "αντένα" (https://lexikolefkadas.gr/antena-i) στο lexikolefkadas.gr συναντάμε τα εξής:

αντένα (η), κεραία πλοίου, ανεμόμυλου, ασυρμάτου, ραδιοσταθμού κτλ.
Λεξικό του Λευκαδίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος – Πανταζής Κοντομίχης

Ἀντένα: /ἡ/ (Ἰ. antenna) = κεραία ἱστοῦ ἥ ἀνεμομύλου, μπαλαίνα ὀμβρέλλας.
Tα Λευκαδίτικα – Χριστόφορος Λάζαρης

ἀντένα (ἡ): κεραία ἱστοῦ, (BEN. antèna).
Λεξικό Ιδιωματικών Οικοδομικών Όρων – Χαρά Παπαδάτου

Ἀντένα = οἱ ἀκτίνες τοῦ ἀνεμόμυλου, ἤ τῆς ὀμπρέλας, οἱ ἀντένες τῆς ὀμπρέλας, (οἱ ἀκτίνες τῆς ὀμπρέλας).
Το Γλωσσάρι της Λευκάδας – Ηλίας Γαζής

Από τραγούδι του γάμου (Μεγανήσι) – όταν ο γαμπρός είναι καπετάνιος, λέγεται στο ασήμωμα του προζυμιού από τους γονείς του
"… Ένα πουλάκι έκατσε επάνω στην αντένα,
Ξύπνα καραβοκύρη μου κι έβαλε αέρα…"
Μπολίτσα στο χρόνο

Κοντάκια

Τα έφτιαχναν με φυσέκια. (στη Λευκάδα το λέμε και σφέκι)

Αυτά αποτελούνταν από ένα ξύλο με λαβή. Στη συνέχεια του ξύλου έκαναν αυλάκι και τοποθετούσαν το φυσέκι και στο πίσω μέρος έκαναν μια τρύπα Από τα εμπρός το γεμίζανε με στουρνάρια, μπαρούτι, μπαμπάκι και κουρελόπανα. Στην τρύπα βάζανε λίγη μπαρούτι, μπρούμα τη λέγανε, κατόπιν φέρνανε φωτιά, άναβε το περιεχόμενο και εκπυρσοκροτούσε.

Πηγή: Μιλτιάδης Κακλαμάνης, Εγκλουβή, σελ. 247

Ξυλοκούμπουρο

Ένα ψεύτικο και αυτοσχέδιο κουμπούρι, αποτελούμενο από ένα ίσιο γερό ξύλο, μικρού μήκους, πάνω στο οποίο στερέωναν έναν κυνηγετικό κάλυκα φυσεκιού γιομάτο μπαρούτι, που αφού τον έδεναν γερά στο ξύλο, του έβαναν φωτιά, κι αυτό πετιόταν μακριά, σαν σφαίρα, κάνοντας δυνατό κρότο. Το χρησιμοποιήσουν και αυτό (όπως και το κριτσόνι -βλ. παρακάτω) στην περιφορά του Επιταφίου και της Ανάστασης.

Από τη σειρά βιβλίων «Λαογραφικά της Λευκάδας» του Πανταζή Κοντομίχη

Πηγή: https://lexikolefkadas.gr/xylokoympoyro

Σκάστρες

Έκοβαν τη μια άκρη από μια ρουκέλα και γέμιζαν την τρύπα, από την απέναντι από το κόψιμο μεριά με λιωμένο βολύμι . Μετά στο μολύβι έκαναν μια, όχι διαμπερή, τρύπα στην οποία έτριβαν το κεφάλι από ένα σπίρτο και από πάνω βάζανε, χαλαρά, μια πρόκα με πλατύ κεφάλι που έπαιρναν από παλιά άρβυλα.

Κρατώντας τη σκάστρα απ΄ το κομμένο μέρος, χτυπούσαν απότομα και δυνατά το κεφάλι της πρόκας σε μια πέτρα και αυτή έσκαγε κάνοντας ένα δυνατό ήχο

Πηγή:Στάθης Μαργέλης Άνθια Αηπετρίτικα σελ. 122

Τρακατρούκες

Στις αγρύπνιες της Μεγάλης Βδομάδας, ήταν στην ημερήσια διάταξη οι τρακατρούκες, που τις έφτιαχναν μόνα τους τα πιο μεγάλα παιδιά.

Οι αυτοσχέδιες τρακατρούκες γινόταν εύκολα με λίγο μπαρούτι που υπήρχε στην αγορά για τους κυνηγούς, λίγο χαρτί και ένα κομματάκι (2-3 πόντους) βραδύκαυστο φυτίλι.

Έπαιρναν λοιπόν, μια λουρίδα χαρτί, έριχναν λίγο μπαρούτι στην άκρη της και τη δίπλωναν σε τρίγωνα, σαν τυροπιτάκια. Σε μια τρύπα, που έκαναν στο χαρτί, στρίμωχναν το φυτίλι, δένανε σφιχτά την τρακατρούκα με σπάγκο και ήταν έτοιμη.

Έβαζαν φωτιά στο φυτίλι, και το πετούσαν. Είχαν μερικά δευτερόλεπτα ώσπου η φωτιά να φτάσει στο μπαρούτι, οπότε αυτή έσκαγε κάνοντας έναν εκκωφαντικό θόρυβο.

Ομηρικές μάχες γινόταν με τις τρακατρούκες, κυρίως στον επιτάφιο και την ανάσταση, μέσα και έξω από τις εκκλησίες, παρά της διαμαρτυρίες των παππούδων.

Πηγή: Στάθης Μαργέλης, Άνθια Αηπετρίτικα, σελ. 121

Βέβαια υπήρχαν και τα μόνο "κρότου και όχι λάμψης" "παιχνίδια":

Κλιτσόνια ή κριτσόνι (το)

αυτοσχέδιο θορυβώδες παιχνίδι
Λεξικό: Γλωσσάριο Μιλτιάδη Κακλαμάνη

Πηγή: https://lexikolefkadas.gr/klitsonia/

Το έντομο τριζόνι ή γρύλος.

Αυτοσχέδια ροκάνα που την κατασκευάζουν τα παιδιά μόνα τους, χρησιμοποιώντας μικρὀ σανιδάκι, ένα κομμάτι πλατύ από καλάμι και μια οδοντωτή ρόδα.
Το περιστρέφουν κυκλικά πιασμένο από μια ξύλινη εγκάρσια λαβή και το περιφέρουν στην περιφορά του Επιταφίου και στις αγρύπνιες.
Είναι εξαιρετικά θορυβώδες.
φράση: “Βαράνε τα κριτσόνια και δεν ακούω”.
Λεξικό του Λευκαδίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος – Πανταζής Κοντομίχης

Κριτσόνι /τὸ/ (κρίζω) = ὁ γρύλλος, τὸ τριζόνι,

ἡ ροκάνα (τὸ ἐκ τεμαχίου καλάμου, ἑνὸς ὀδοντωτοῦ τροχίσκου καὶ ἐγκαρσίας λαβῆς θορυβῶδες παίγνιον τῶν παιδίων εἰς τὰ χωρία, τὸ ὁποῖον ἀποτελεῖ καὶ τὴν αὐτοσχέδιον μουσικὴν συνοδείαν κατὰ τὴν περιφορὰν τῶν ἐπιταφίων).
Τα Λευκαδίτικα — Χριστόφορος Λάζαρης

Πηγή: https://lexikolefkadas.gr/kritsoni-to/

Ατομική κατασκευή, κάθε παιδί είχε το δικό του και το χρησιμοποιούσαν όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα και φυσικά το βράδυ της Ανάστασης.

βλ Ανδρέα Λάζαρη σελ. 309 Αναμνήσεις από τη ζωή μου

Αν και δεν μπορεί να γίνει σύγκριση σε σχέση με τον ήχο που βγάζουν μπορούμε όμως να αναφέρουμε εδώ παιχνίδια από την αρχαιότητα που η χάρη του ήταν ακριβώς αυτή, να βγάζουν κάποιου είδους ήχο.

Έτσι έχουμε:

· Τη γνωστή μας ιύγκα ή "ιύγξ" που ήταν ένας μικρός μεταλλικός ή ξύλινος δίσκος ή ρόδα (τροχός), στερεωμένος ανάμεσα σε δύο νήματα, που με το σφίξιμο και με το χαλάρωμά τους, προκαλούνταν ένας χαρακτηριστικός ήχος.
Ήταν ένα παιχνίδι-αντικείμενο για τα μεγαλύτερης σε ηλικία κορίτσια και για τις γυναίκες . Ο ήχος του προκαλούσε το ενδιαφέρον των μωρών, ενώ συχνά οι γυναίκες το χρησιμοποιούσαν για να μαντέψουν το μέλλον τους στην αγάπη (για αυτό και υπάρχουν απεικονίσεις με Έρωτες να παίζουν με αυτό).

· Tο "πλαταγώνιον" που ήταν ένα παιχνίδι που παιζόταν συχνά την άνοιξη από παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας και από τους νέους και διασώθηκε στα νεότερα χρόνια με την ονομασία "χτυπαριές", "τράκες". Το παιχνίδι αυτό δεν είχε ιδιαίτερους κανόνες, απλά τα παιδιά σχημάτιζαν έναν δακτύλιο με την κάμψη του δείκτη και του αντίχειρα του αριστερού χεριού. Επάνω σε αυτόν τοποθετούσαν ένα πέταλο ανεμώνης ή παπαρούνας. Κατόπιν με την δεξιά παλάμη χτυπούσαν το πέταλο, το οποίο σχιζόταν και έκανε θόρυβο.
Κατά τον Πολυδεύκη: "αλλά και του τηλεφύλλου καλουμένου φύλλα, ει κτύπον
ποιήσειεν εύκροτον υποσχιθέν τη πληγή το φύλλον, μέμνησθαι τοις ερωμένοις αυτών υπελάμβανον".

Πηγή: Πηγή: Ειρήνη Βασιλοπούλου, Το παιδί και το παιχνίδι στην αρχαία Ελληνική Τέχνη, Παιδαγωγική προσέγγιση, (διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 55, 66

Χρόνια πολλά
Υγεια, δύναμη και υπομονή σε όλους!

Χρυσούλα Σκλαβενίτη

Νηπιαγωγός με καταγωγή από τη Λευκάδα. Εδώ μέσα κάνω πράξη τα ελάττωμα μου: να φωτογραφίζω, να ερευνώ και να γράφω για το νησί μου, σ΄ ένα μείγμα ρομαντισμού και αυστηρού ρεαλισμού... γιατί πάντοτε ακροβατούσα ανάμεσα σ' αυτά τα δυο.