Οι μεγάλες επιδημίες στη Λευκάδα και τα Ιόνια νησιά -ιστορικά στοιχεία και λαϊκή παράδοση

Πηγή: el.wikipedia.org/

Συνήθως την 1η Ιουνίου "επανακυκλοφορεί" στο διαδίκτυο άρθρα που αφορούν στη μεγάλη επιδημία της πανώλης που αποδεκάτισε τη Λευκάδα το 1743-4 αφήνοντας πίσω της 1800 νεκρούς (το ένα τρίτο του τότε πληθυσμού του νησιού).

Την άνοιξη του 2020 μια πανδημία εμφανίστηκε στο σύγχρονο κόσμο μας, αυτή του COVID-19,  που μας έκλεισε στα σπίτια μας για δυο και παραπάνω μήνες, που πάγωσε την οικονομική ζωη εκατοντάδων χωρών στον πλανήτη κι άφησε χιλιάδες νεκρούς, δοκιμάζοντας ακόμα και τα πιο εξελιγμένα συστήματα υγείας ανά τον κόσμο.

Αυτή η πανδημία, μας απασχολεί και τούτη τη χρονιά (2021), και μάλιστα με πιο επιθετικές διαθέσεις, λόγω των μεταλλάξεών της. Αυτή η πανδημία, μας έκανε να αναθεωρήσουμε τις συνήθειες της καθημερονότητάς μας, τις σχέσεις με τους συνανθρώπους μας και τις οικογένειες μας, τις συνθήκες εργασίας μας. Δοκιμάζει τις αντοχές μας δοκιμάζει την ψυχική μας υγεία μαζί με τη σωματική.

Το τι τελικά αποτέλεσμα θα έχει στη ψυχοσύνθεση μας, υποθέτω θα φανεί στο επόμενο χρονικό διάστημα, όταν φυσικά αποφασίσει να μας αφήσει να συνεχίσουμε τη ζωή μας και να επιστρέψουμε σε εκείνη την περίφημη κανονικότητα, που αμφιβάλλω αν θυμάται κανείς πώς ήταν.

Εισαγωγή

Με αφορμή τα παραπάνω λοιπόν, ανανεώνω για τρίτη φορά κι εγώ αυτό εδώ το άρθρο μου, ταξιδεύοντας για μια ακόμα φορά πίσω στο χρόνο, καταγράφοντας τις επιδημίες που ταλαιπώρησαν το νησί μας (και τα υπόλοιπα Ιόνια νησιά) και το πώς αντιμετωπίστηκαν από τις τότες αρχές.

Το "θανατικό", εκείνες τις παλιές εποχές, είχε πολλές μορφές, εκείνη της πανώλης (πανούκλα), της βλογιάς, της χολέρας, - τι φρικτά ονόματα αλήθεια -.

Αυτές οι αρρώστιες που μετατρέπονταν συνήθως σε επιδημίες και κάποτε σε πανδημίες και άφηναν πίσω τους χιλιάδες νεκρούς, αφανίζοντας ολόκληρα χωριά και πολιτείες. Αρρώστιες, που φάνταζαν σαν θεριά που κατάπιναν αχόρταγα ανήμπορους γέρους και παιδιά, αλλά και  νέους ανθρώπους, δυνατούς, γεμάτους ζωή. Θεριά που δεν έκαναν διακρίσεις σε πλούσιους ή φτωχούς, σε όμορφους ή άσχημους, σε νέους ή ηλικιωμένους. Αρρώστιες που τρέφονταν με τη ζωή σκορπώντας θάνατο.

Τα ονόματα τους και μόνο αντηχούν τρομακτικά, σαν κακοί δράκοι, σα μάγισσες στριφνές και κακιασμένες, που πέταξαν από τη σφαίρα του παραμυθιού και προσγειώθηκαν στην πραγματικότητα σκορπώντας στο διάβα τους τον τρόμο

Τότε ήταν που η λαϊκή φαντασία ξυπνούσε και έφτιαχνε ιστορίες σαν παραμύθια κι αυτή, μιας και δεν μπορούσε  αλλιώς ο άνθρωπος να αποδεχτεί και να διαχειριστεί τον πόνο, τη θλίψη, το θάνατο και την καταστροφή. Ιστορίες που από στόμα σε στόμα περνούσαν από το ένα χωριό στο άλλο κι έδιναν δύναμη, κουράγιο κι ελπίδα  ότι η πίστη θα διώξει το κακό. 

Ο ανήμπορος μπροστά στον θάνατο άνθρωπος, στρέφεται εκεί που πιστεύει, στον άγιο και την αγία του χωριού του και κάνει το σταυρό του ταπεινά περιμένοντας το θαύμα.

Φαινόμενο φυσικά όχι μόνο του νησιού μας αλλά  παγκόσμιο καθώς ειδικά η πανώλη στη φαντασία των απλών ανθρώπων ήταν ο Μαύρος Θάνατος, ο Μαύρος Καβαλάρης, ο Μαύρος Γίγαντας.

Στο σήμερα, αυτή η συνήθεια να "ξορκίζουμε" το κακό συνεχίστηκε με πιο διάφορες μορφές έκφρασης. Εκατοντάδες παιδικά κυρίως, παραμύθια για τον κοροναϊό κυκλοφόρησαν σε μικρό χρονικό διάστημα, χιλιάδες ιστορίες και διηγήματα κατέκλυσαν τον έντυπο κα ηλεκτρονικό ιστό περιγράφοντας εμπειρίες της νέας καθημερινότητας που μας επιβλήθηκε για την προστασία της υγείας μας, ψηφιακές εκθέσεις ζωγραφικής, μουσική, φωτογραφία, κάθε μορφή τέχνης προσπάθησε να αποτυπώσει τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου εν μέσω πανδημίας.

Φυσικά τα παραπάνω απέχουν πολύ από το κομμάτι της λαϊκής παράδοσης που περιγράφεται (και αφορά στη Λευκάδα στη συγκεκριμένη περίπτωση) παρακάτω σε αυτό εδώ το κείμενο. Η τέτοιου είδους έκφραση, χωρίς να έχω μελετήσει σχετικά -αν συνεχίζει να υπάρχει εννοώ- , αποτελεί ένα μουσειακό θησαυρό που θα πρέπει να κρατήσουμε ζωντανό με όλες τις δυνάμεις μας.

Ιστορικό πλαίσιο επιδημιών και άλλων ασθενειών και υγεινονομικής πορείας του νησιού

Οι επιδημίες που εκδηλώθηκαν στα Ιόνια Νησιά κατά τη διάρκεια κυρίως των 17ου - 19ου αιώνων, αποδεκάτισαν τους πληθυσμούς τους, ερήμωσαν χωριά, έπληξαν την οικονομία και τη γεωργική παραγωγή. Παράλληλα όμως, έθεσαν και τις βάσεις για ένα υποτυπώδες αρχικά που εξελίχθηκε σημαντικά στη συνέχεια, υγειονομικό σύστημα που με βάση τα δεδομένα και τις γνώσεις της εποχής, και χωρίς να αποφεύγει τις παραλείψεις και τα λάθη, έκανε τα μέγιστα.

Στην "Ιστορία της Νήσου Λευκάδος" του Π.Γ. Ροντογιάννη, οι πρώτες πληροφορίες που αναφέρονται σε ασθένειες που έπληξαν το νησί, αφορούν στην περίοδο της Τουρκοκρατίας (1479 - 1684) και συγκεκριμένα τα τελευταία χρόνια της,  μετά το 1600.


Μέχρι εκείνη τη στιγμή, όλο το ιστορικό για τις κατά καιρούς μειώσεις του πληθυσμού του νησιού, σχετίζεται με επιδρομές και φυσικές καταστροφές (σεισμοί), αφού φυσικά δεν υπάρχουν προς το παρόν πηγές να αποδεικνύουν το αντίθετο.


15ος -16ος αι

Οι επιδημίες των αιώνων αυτών σχετίζονται με τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους, με την εμφάνιση ασθενειών  στην ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά και με πολεμικές επιχειρήσεις (Γ΄ Βενετοτουρκικός πόλεμος - 1537-1540)

Αυτούς τους αιώνες αναφέρονται επιδημίες πανώλης στα Επτάνησα. Κυρίως, λέγεται, επηρεάστηκε η Κέρκυρα. Για το αν επηρεάστηκε η Λευκάδα ωστόσο, δεν υπάρχουν πληροφορίες.


1612

Η πρώτη καταγεγραμμένη πηγή, που μας παρουσιάζει ο Ροντογιάννης, και αναφέρεται σε ασθένεια, χωρίς ωστόσο να διευκρινίζεται ποια, είναι του 1612 από τον ιερέα Νικόλαο Ζαμπέλιο σε ενθύμησή του για το σεισμό εκείνου του έτους.

"1612, μηνί Μαΐω, ημέρα ε΄, άρχισαν και εγίνοντο οι σεισμοί εις την Αγίαν Μαύρα, και έγιναν την πρώτην ημέραν, ώρα γ΄ της ημέρας, ήγουν της Πέμπτης, δύο σεισμοί, ώστε οπού, άνθρωπος δεν τους ενθυμείται, και πάλιν άρχισαν και εματαγίνοντο καθ΄  εκάστην ημέραν και νύκτα έως πενήντα, εξήντα ημέρας, και δεν έπαυσαν μήτε νύκτα, μήτε ημέραν, και εκόπει πολύς τόπος εις την Λευκάδα, και εγίνη ευφορία εις τους καρπούς του σίτου και των αμπελιών και εις τας ελαίας και εις όλην την ξυλοκαρπίαν, και θάνατος πολύς και ασθένειαι εις τους ανθρώπους και μικρά παιδιά".

Φυσικά η συγκεκριμένη αναφορά δε σημαίνει ότι σχετίζεται με κάποια επιδημία. Ωστόσο είναι η πρώτη πηγή που μιλά για ασθένεια.

 

1623

Στη συνέχεια άλλη αναφορά γίνεται το 1623 στην έκθεση του Ενετού διοικητή Κέρκυρας στην Ενετική Σύγκλητο:

"1623 Μαρτίου 16 .... εις Πρέβεζαν, Λευκάδα, Γιάννενα, Άρτα και εις άλλα μέρη ακούονται κρούσματα θανατικού". 

 

1644 -1646

Το 1644 η πανώλη, (ονοματίζεται το θανατικό αυτή τη φορά), έπληξε για δυο χρόνια το νησί (αλλά και τα γειτονικά Ιόνια νησιά), προκαλώντας το θάνατο σε παραπάνω από 2000 ανθρώπους:

"Αλλά των σεισμών και των πειρατών φοβερότερον δυστύχημα υπήρξεν η εν έτει 1644 επιδημία της πανώλους, διαρκέσασα δύο ολόκληρα έτη και δρέψασα δύο και πλέον χιλιάδας ανθρώπων".

Σε άλλη πηγή ο αριθμός των νεκρών, στα 1646, χρονιά που η ασθένεια έχει αρχίσει τη φθίνουσα πορεία της, ανεβαίνει στις 4000.

1673

Λίγα χρόνια αργότερα, το 1673 ο εφιάλτης επιστρέφει αφήνοντας επίσης πίσω του πολλούς νεκρούς. ( Ο Ροντογιάννης είναι επιφυλακτικός με αυτή την πληροφορία, για την συγκεκριμένη χρονιά,  γιατί θεωρεί ότι στην αρχική του πηγή υπάρχει σύγχυση με τις πληροφορίες που αναφέρονται μάλλον στον μεταγενέστερο λοιμό του 1743-4.
Το 1673 ωστόσο υπήρξε μεγάλη επιδημία της πανώλης στην Κέρκυρα.

1682

Στη συνέχεια για μικρό χρονικό διάστημα - Απρίλιος-Μάιος ή Ιούνιος του 1682 - αναφέρεται σε ενθύμηση του ιερέα Ζαμπελίου που βρίσκεται σε σχεδόν κατεστραμμένο χειρόγραφο μικρόσχημου βιβλίου στη Συλλογή της Μεταβυζαντινής Τέχνης στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Λευκάδας, περιστατικά της ασθένειας:

"Και εις τους 1682 εν μήνι απρίλιω ... / η πανούκλα εφανερώθη εις του ... την θυγατέρα / έπειτα και εις .../άλλους και ερχόμενος ο Ιούνιος εγώ και ο υιός μου ο/Ιωάννης. Το νησί οπού ήμεστεν φευγάτι, δι΄ αυτό"

 

1686

Τη χρονιά αυτή, μόλις δύο χρόνια μετά την απελευθέρωση του νησιού από τους Τούρκους και την κατάληψή του από τους Ενετούς, σημειώνεται η ίδρυση και λειτουργία αστικού νοσοκομείου στη Λευκάδα. Τότε ο νέος κατακτητής (με ειδικό διάταγμα τού προβλεπτού τού νησιού Petro Babo) μέσα στο φρούριο της Λευκάδας, θέτει σε λειτουργία το πρώτο νοσοκομείο του νησιού με δυναμικότητα 80 κλινών και με δύο αρχικά γιατρούς, ένα παθολόγο και ένα χειρουργό.

Θα πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι κατά την περίοδο της Βενετικής κυριαρχίας στα νησιά του Ιονίου, δόθηκε ιδιαίτερη μέριμνα στην βελτίωση της ιατρικής περίθαλψης.

Η λειτουργία του νοσκομείου βελτιώθηκε με διάταγμα του Προβλεπτή A. Loredan το έτος 1717 όπου υπήρξε και επέκταση του.


1718

Το 1718 θεμελιώθηκε στην είσοδο του καναλιού της Αγίας Μαύρας ανάμεσα στις περιοχές Καλλιγόνι και Μπρίκι το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο της Λευκάδας, όμως η τύχη και λειτουργία του δεν ευοδώθηκαν, όπως αποδείχθηκε λίγα χρόνια αργότερα στη μεγάλη επιδημία του 1743, όπου οι αρχές πανικόβλητες έσπευσαν να καλύψουν τις ανάγκες με το τήσιμο πρόχειρων παραπηγμάτων σε διάφορες τοποθεσίες στις παρυφές του αστικού οικισμού.

 1732

To 1732 αναφέρεται σε μια ενθύμηση στο ληξιαρχικό βιβλίο θανάτων του Αγίου Νικολάου της πόλης της Λευκάδας, ότι παρουσιάστηκε από το μήνα Απρίλιο "βλογιά", χωρίς περισσότερες λεπτομέρειες:

"έπεσε βλογιά στην Λευκάδα από Απρίλη 1732

 

 1743

Τον Μάιο του 1743 εμφανίστηκε η μεγάλης διάρκειας και φθοράς επιδημία πανώλης, αμέσως μετά τον καταστροφικό σεισμό της 10ης Φεβρουαρίου του ίδιου έτους, που ήδη είχε δημιουργήσει τεράστια προβλήματα στο νησί.  Η επιδημία έμεινε  γνωστή ως "πανούκλα του Αγίου Χαραλάμπους" (*), (το χρονικό της επιδημίας για τη Λευκάδα και το Μεγανήσι, αναφέρεται παρακάτω).


1772

Το 1772, στο Μεγανήσι, δύο νεαρές γυναίκες, μαζί με δύο ναύτες του ρωσικού στόλου, αποβιβάστηκαν εκεί, λαθραία. Λίγες μέρες αργότερα, πέντε άτομα ασθένησαν ξαφνικά. Ανάμεσα τους συμπεριλαμβάνονταν και οι τέσσερις άρτι αφιχθέντες από την οθωμανική ακτή. Του περιστατικού έλαβαν, άμεσα, γνώση οι επικεφαλής του υγειονομείου της Αμαξικής όπως και ο βενετός διοικητής της Αγίας Μαύρας, που έσπευσε να βρεθεί επιτόπου.

Στο Μεγανήσι, κλήθηκε και ο Girolamo Schiadan, βετεράνος, πλέον, γιατρός από το λοιμό της Κεφαλονιάς. Εκείνος, καθησυχάζοντας τους υπευθύνους, απέκλεισε το ενδεχόμενο της πανώλης, επιμένοντας πως, στην πραγματικότητα, επρόκειτο για μια μορφή θανατηφόρου πλευρίτιδας.

Περίοδος Αγγλοκρατίας (1810-1864)

Οι Άγγλοι συνέχισαν τις προσπάθειες που είχαν ξεκινήσει οι Ενετοί στα Ιόνια Νησιά και πήραν πολύ αυστηρά μέτρα για την πρόληψη ασθενειών και την προστασία της δημόσιας υγείας.

Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας σαν λοιμοκαθαρτήριο χρησιμοποιήθηκε στη Λευκάδα το  νησάκι του Αγίου Νικολάου.

Ο Hennen, αρχίατρος Μεσογείου επί Αγγολοκρατίας, βεβαιώνει ότι οι κανονισμοί στο λοιμοκαθαρτήριο της Λευκάδας ετηρούντο αυστηρά και οι αξιωματικοί του λοιμοκαθαρτηρίου εργάζονταν κατά τρόπο υποδειγματικό. Έτσι, παρά το ότι οι ακτές της Ηπειρωτικής Ελλάδας ήταν πολύ κοντά, δεν παρουσιάζονταν συχνά κρούσματα.

Στη Λευκάδα (Αμαξική) λειτούργησε εκείνη την περίοδο κι  αστικό νοσοκομείο. Ήταν ένα κτήριο, σε μία πάροδο της πόλης, μικρό, που διέθετε 12 ή 14 κρεβάτια. Το νοσοκομείο αυτό, όπως μας πληροφορεί ο Hennen, δεν είχε ασθενείς, όταν το επισκέφθηκε, αλλά όμως φαίνεται πως εχρησιμοποιείτο αποκλειστικά ως "αστυκλινική".
Ένας Βρεττανός υγειονομικός αξιωματικός συνήθως εκτελούσε τα χρέη του χειρουργού, αντί 20 δολαρίων μηνιαίως και είχε στις διαταγές του ένα βοηθό, που συνήθως ήταν ένας γιατρός ντόπιος με μισθό 12 δολαρίων το μήνα.

Όταν αρμοστής ήταν ο βαρονέτος Sir Howard Douglas, που ανέλαβε υπηρεσία τις 24 Ιανουάριου 1835, το Επαρχιακό Συμβούλιο της Λευκάδας, αποτελούμενο από τους Λευκάδιους Σπύρο Σέρβο, Αστέριο Βερύκιο, Μάρκο Τσαρλαμπά, Ιωάννη Καββαδά και Ιωάννη Χαμοσφακίδη, ζητεί από τη Γερουσία την ίδρυση νέου νοσοκομείου, υπογραμμίζοντας ότι το ιδρυθέν από τους Βενετούς (το 1686) δεν επαρκούσε για τις ανάγκες του νησιο, και προφανώς το παραπάνω που περιγράφεται ως αστικό, είχε σοβαρή έλλειψη χώρου.

Παράλληλα λειτουργούσε και το στρατιωτικό νοσοκομείο. Ήταν ένα πέτρινο κτίριο, που βρισκόταν στο βορειότερο άκρο του φρουρίου και απετελείτο από τρεις θαλάμους στο πάνω όροφο και ένα χειρουργείο, μία κουζίνα, μία αποθήκη και ένα δωμάτιο του λοχία στο ισόγειο, καθώς κι ένα άνετο διαμέρισμα για τον υγειονομικό αξιωματικό.  

Επίσης υπήρχε ένα αναρρωτήριο, περίπου 4 μίλια μακριά από το φρούριο,  λόγω της αποστάσεώς του, δύσχρηστο και δεν είχε χρησιμοποιηθεί για αρκετά χρόνια.

Ένα χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης είναι ότι κατά τα έτη 1817-1836  στη Λευκάδα το 1/3 των Βρετανών στρατιωτών έπασχε κάθε χρόνο από ελονοσία, ασθένεια ιδιαίτερα συνηθισμένη λόγω της γειτνίασης με της Ηπειρωτική Ελλάδα και της ύπαρξης ελών.

 


1822

Το 1822 παρουσιάσθηκε λοιμώδες νόσημα στο νησί Κάλαμος της Κεφαλονιάς (διοικητικά ανήκε εκείνη την περίοδο στην Κεφαλονιά), κι  ο Αρμοστής Τ. Maitland διέταξε τον πλήρη αποκλεισμό του νησιού από τα άλλα νησιά.

1826

Το  1826 μια αρρώστια ύποπτη "εφανερώθη εις την Μοθώνην και άλλα μέρη τον Μορέως" και μάλιστα, σε μια  "βάρκα" που προσάραξε στο νησί του Καλάμου προερχομένη από το Κατάκωλο, ο πλοίαρχος και τα τρία μέλη του πληρώματος προσβλήθηκαν από την αρρώστια, ο Αρμοστής F. Adam έλαβε ορισμένα μέτρα.
Κατ’ αρχή το πλήρωμα τέθηκε σε καραντίνα.
Το πλοίο δέθηκε, φυλαγμένο από τους βαρδιάνους, σε μικρό ακατοίκητο νησάκι κοντά στον Κάλαμο, ώστε να μη βρίσκονται σε καμιά επικοινωνία οι κάτοικοι με αυτό.
Παράλληλα ο Αρμοστής, επικαλούμενος τα συνταγματικά δικαιώματά του, 

"προσκαλεί τους Κατοίκους αυτών των Νήσων, κάθε τάξεως και κάθε είδους, να δώσουν την πλέον μεγάλη προσοχήν και υποταγήν όχι μόνον εις τους Κανόνας της Υγείας (Ρεγολαμέντα Σανιτάρια) οπού ολονέν υπάρχουν, αλλά και εις όλας εκείνας τας νέας προσταγάς και διαταγάς, οπού ημπορούν να δοθούν από την ΕΞΟΧΟΤΗΤΑ ΤΟΥ, η οποίαις θα γίνουν γνωσταίς δια μέσου εκείνων των Οφφικίων, οπού θα επιφορτισθούν να τας βάλλουν εις πράξιν".
Παράλληλα προειδοποιούνται όσοι αναχωρήσουν κρυφά από τα νησιά του Κράτους ή θα εισάγουν κάποιο αντικείμενο κρυφά ή εκείνοι που, γνωρίζοντας τις παραβάσεις αυτές, ενδεχόμενα τις αποκρύψουν ότι "θα παιδεύονται με Θάνατον χωρίς καμμίαν συμπάθειαν". 

 

1837

Το 1837 αναφέρεται επιδημία ευλογιάς στη Λευκάδα (τη Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο).

1850 -1856

Το 1850 αναφέρεται επιδημία χολέρας στην Κεφαλονιά, το 1855 στην Κέρκυρα και το 1856 στη Ζάκυνθο, αλλά δεν υπάρχουν πληροφορίες αν αυτές επηρέασαν και τη Λευκάδα.

1866

Σημειώνονται κρούσματα πανώλης στη Λευκάδα, σύμφωνα με μονόφυλλο που καταγράφει στη βιβλιογραφία του ο Φίλιππος Ηλιού, στο Ελληνική Βιβλιογραφία, τ. Α΄, σ. 168, αρ. 185 "Η παράκλησις δια την παύσιν της πανώλου νόσου", πιθανόν μεμονωμένα τα οποία ίσως αντιμετωπίστηκαν χωρίς να αποτελέσουν πρόβλημα.

1870

Το 1870 ή και στις αρχές του 20ου αιώνα έχουμε εμφάνιση της ευλογιάς στο Μεγανήσι, περισσότερα στοιχεία για την οποία περιγράφουμε παρακάτω.
 

1873,  1877,  1882-3, 1888, 1891-3, 1905-6

Αναφέρονται επιδημίες ευλογιάς στα Ιόνια νησιά και την Ηπειρωτική Ελλάδα με δεκάδες θύματα ιδιαίτερα στην Κεφαλονιά και στη Ζάκυνθο.

 

1918

Η μεγάλη επιδημία της λεγόμενης ισπανικής γρίπης, με σχεδόν 50 εκατομμύρια θύματα σε όλο τον κόσμο επηρέασε την Ελλάδα με χιλιάδες νεκρούς και τα Ιόνια Νησιά. 

Για τη Λευκάδα δεν αναφέρονται συγκεκριμένα στοιχεία ωστόσο υπήρξαν εκατοντάδες τα θύματα σε όλα τα νησιά του Ιονίου.

 1922

Στις αρχές του 20ου αιώνα, (1922) θα πρέπει να υπήρχαν κρούσματα ευλογιάς και στο νησί της Λευκάδας, μιας και σύμφωνα με προφορική μαρτυρία, είχε μετατραπεί η μονή του Αγίου Γεωργίου στο Μαραντοχώρι, σε "Σπιναλόγγα", μεταφέροντας εκεί τους ασθενείς. Μάλιστα αυτό είχε σαν αποτέλσμα να καταστραφούν στη συνέχεια οι πολύτιμες τοιχογραφίες του ναού, καθώς στην προσπάθεια απολύμανσης του, ασβεστώθηκαν.



Σε άρθρο με τίτλο: "Η συμβολή των Ελλήνων ιατρών στη διαμόρφωση της Δημόσιας Υγείας και της συλλογικής  υγειονομικής αφύπνισης στα Ιόνια Νησιά (17ος-19ος αιώνας)", βλέπουμε ότι πέρα από τις μεγάλες επιδημίες των παραπάνω ασθενειών που επηρέασαν τα Ιόνια Νησιά και τη Λευκάδα, οι άνθρωποι της εποχής υπέφεραν και από άλλες, επίσης όμως για την εποχή σοβαρές και κάποτε θανατηφόρες ασθένειες. όπως ελονοσία, μηνιγγίτιδα, διφθερίτιδα, τύφο κ.α

Συγκεκριμένα για τη Λευκάδα, βλέπουμε στη λίστα ασθένειες όπως: ελονοσία (amphimerina paludoza) - με τα διάφορα ονόματά της, όπως τριταίος, τεταρταίος ή κακοήθης πυρετός -αλλά και με απλές ονομασίες όπως θέρμη, θερμασία κ.λπ.,  πνευμονία, πλευρίτιδες (malatia fisica), οι οποίες εμφανίζονται με πενταπλάια συχνοτητα στα χωριά απ΄  ό,τι στην πόλη, σύμφωνα με στατιστική για τ έτος 1823-24).

Επίσης ασθένειες με σημαντικά ποσοστά θνησιμότητας ήταν για τη Λευκάδα οι διάφορες γαστρεντερικές διαταραχές (30% των θανάτων σε στατιστική στα χρόνις 1823-24) και οι αναπνευστικές λοιμώξεις.

 

Το ιστορικό της επιδημίας του 1743


Μελετώντας τη λαογραφία των εκκλησιών, (από τις πολύ αγαπημένες μου ασχολίες, κατά τη διάρκεια της καταγραφής τους) εντόπισα στην βιβλιογραφία πέρα από το την πρώτη περίπτωση, του Αγίου Βησσαρίωνος, τις παραδόσεις που ακολουθούν.


Πηγή: www.imli.gr

Ο Άγιος Βησσαρίων και η πανώλη

Ο άγιος που έσωσε το νησί της Λευκάδας αλλά και το Μεγανήσι, από την πανώλη, όχι με την κατά μέτωπο επίθεση του με την αρρώστια, ή με κάποιο τάμα που ζήτησε ή με το να τα προσέχει απλά σα φύλακας άγγελος όπως στις παραδόσεις που θα ακολουθήσουν, αλλά με τη λιτάνευση της θαυματουργής κάρας Του είναι ο Άγιος Βησσαρίων.

Την άνοιξη του 1743 (21 ή 27 Μαΐου)  ένα πλοίο που έφτασε στη Λευκάδα, από την Μεσσήνη της Σικελίας, μετέφερε μαζί με τα προϊόντα του και το βακτήριο της πανώλης ή πανούκλας που το κουβαλούσε μαζί του και το διέσπειρε στα λιμάνια που έδενε. Οι πρώτες ενδείξεις της ασθένειας φάνηκαν τις πρώτες ημέρες του Ιουνίου στην Αμαξική και στις αρχές Ιουλίου έφτασε και στο κάστρο της Αγίας Μαύρας.

 Ο βάκιλος σύντομα απλώθηκε σε όλο το νησί προκαλώντας το θάνατο.

Πολλά ενθυμήματα της εποχής, μνημονεύουν και τον άνθρωπο που μετέδωσε την ασθένεια ως "το γιο του Ρογκότη", ή "Ζάχο Λογκόττη" ή "Ρογγέντο", ένας Λευκάδίτης που είχε έρθει με το πλοίο αυτό από τη Μεσσήνη.

"1743, Μαγίου 21 έφερε ό γηός τοϋ ρογγότη τό θανατικό από τή μεσινα κε έκόλησε τη χόρα της άγιας μάβρας κε έπεθάνανε πολή άνθρωποι μικρι μεγάλη έος τήν σήμερον 'Ιουλίου 26 το βάνομε ισε θύμηση γερμανός ηερομόναχος Φηληπας γούμενος τοϋ άγήου γεωργήου σκάρους 1743".

Σημείωση του ιερομόναχου Θεοκλήτου Πατρικίου σε ληξιαρχικό βιβλίο της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου αναφέρει:

"1743 Μαΐου 27. Επιάστη η λοιμική νόσος εις την Αγίαν Μαύραν, την οποίαν την έφερεν ο Ζάχος Λογκόττης από την Μεσήνα και εγνωρίοτη τον Ιούνιον και έγινε πολύς θάνατος".

Ο Κ. Γ. Μαχαιράς στο "Η Λευκάς επί Ενετοκρατίας, 1684-1797", Αθήναι 1951, περιγράφει λεπτομερώς όλο το ιστορικό της επιδημίας (σελ.104-114).

"Το μιάσμα της πανώλους εκομίσθη εις την νήσον Λευκαδα κατά τον Ιούνιο του 1743 υπό τινος Ζάχου Λογκόττη, προερχόμενου εκ Μεσσήνης της Ιταλίας"

... και συνεχίζει περιγράφοντας τα συμπτώματα:

" ...ήσαν φοβερά. Το πρόσωπον, απόβαλλον την φυσικήν αυτού χροιάν, απέκτα εντός ολίγου την του πτώματος. Η ίρις των οφθαλμών διεστέλλετο, τα χείλη συνενούντο, η γλώσσα εξηραίνετο. Ταύτα συνωδεύοντο υπό δίψης, ρίγους, παραληρήματος και μανίας, παρά τα τοσαύτα δε δεινά το σώμα, εκλειπούσσης πάσης του οργανισμού αντιδράσεως, κατέλειτο ως πτώμα. Οιδήματα εις τους βουβώνας, ή υπό τας μασχάλας. Την κοιλίαν και το στήθος εκάλυπτον άνθρακες, σημείον αλάνθαστο σωτηρίας, αν ζωηροί και οδυνηροί θανάτου δε, αν ωχροί και ανώδυνοι. Ουδεμία διάκρισις ηλικίας, φύλου, κοινωνικής τάξεως. Καθολικός ο κίνδυνος και το τρόμος. Εν τρεις, ή πέντε ημέραις, οι προσβαλλόμενοι απέθνησκον, ευτυχείς δε όσοι εν ολίγαις ώραις απηλλάσσοντο των δεινών των".

 Και συνεχίζει με την εξής πληροφορία:

Ο Δημήτριος Πετριτσόπουλος περιγράφει σε επιστολή του, στον αδελφό του στήν Ιταλία στις 10 Αυγούστου  1743 την απελπιστική κατάσταση του νησιού. Μεταξύ άλλων περιγράφει το πώς ο  Αναστάσιος Σέρβος, "ο οποῖος εθυσίασε την ζωήν του υπέρ του γενικου καλου, επραξε μετά μεγάλου ζήλου μεγαλειώδη πράγματα, διότι μόνον ούτος περιεφέρετο ανά τήν πόλιν, ενθαρρύνων καί παρηγορών, ανακουφίζων καί περθάλπων τούς πάντας καί ενίοτε μετά γεναίων εξ ιδίων παροχών".
Η πόλη κιδύνευε να καεί από τους φοβισμένους κατοίκους, λόγω των άταφων πτωμάτων. Αναφέρει ότι αυτός έφερε και πλήρωσε ανθρώπους από τήν Πρέβεζα για να αναλάβουν τό θλιβερό καθήκον.**
Μέχρι που έχασε και ο ίσιος τη ζωή του από τη φοβερή ασθένεια.

Η κα Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου σε άρθρο της στη προσωπικό ιστοχώρο της Ευδείελος , περιγράφει επίσης μια ιδιαίτερη στιγμή αυτοθυσίας των προγόνων του ποιητή μας Αριστοτέλη Βαλαωρίτη:

"Ἡ τραγική θυσία τῶν προγόνων τοῦ Ἀρ. Βαλαωρίτη"

Πράγματι δέν θά ὑπῆρχε ὁ Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης ἐάν ὁ προπάππος του καί ὁ ἀδελφός του δέν θυσιαζόταν κατά τήν διάρκεια τῆς ἐπιδημίας αὐτῆς. Μέ τήν ἐπιδημία συνδέεται μιά συγκινητική ἱστορία αὐτοθυσίας ἀπό τά μέλη τῆς οἰκογενείας Βαλαωρίτη.

Ὥς γνωστόν ὁ πρῶτος ἦταν ὁ Μόσχoς Βαλαωρίτης πού μέ κομμένο χέρι ἦρθε στήν Λευκάδα μετά τήν ἔλευση τῶν Ἑνετῶν. Καταγόταν ὡς γνωστόν, ἀπό οἰκογένεια ἀρματωλῶν, πού μαζί μέ τόν περιβόητο Σουμίλα, διαφέντευαν τό ἁρματωλίκι τῆς Ἠπείρου, καί τούς ὕμνησε ὡε γνωστόν δημοτική μοῦσα. Καί οἱ δύο ἦρθαν στήν Λευκάδα. Ὁ Μόσχος ἀπέκτησε δύο γιούς τόν Ἀθανάσιο καί τόν Γεῶργο. Ὁ δεύτερος ὁ Γεῶργος ἐξακολούθησε τήν πορία τῆς οἰκογενείας στά ἁρματωλίκια τῆς Ἡπείρου.

Ὁ Ἀθανάσιος ἀπέκτησε τρεῖς κόρες πού πέθαναν ἀπό τήν πανώλη καί ἕνα γιό τόν Χαράλαμπο. Στήν ἐπιδήμία τοῦ 1743 ὁ Χαράλαμπος ἦταν νήπιο. Ὁ πατέρας του καί ὁ θεῖος του γυρίζοντας μιά μέρα ἀπό τήν δουλειά στά χωράφια, λίγο ἔξω ἀπό τόν Ἅγ. Μηνᾶ, πού εἶχαν κτήματα, εἶδαν στό σῶμα τους τά σημάδια τῆς πανώλους. Αὐτό σήμαινε θάνατο. Ἐπιστροφή στό σπίτι σήμαινε ὅτι καί τό τελευταῖο παιδί θά μολυνόταν καί ὁ θάνατος θά ἀποδεκάτιζε ὁλόκληρη τήν οἰκογένεια.

Ἀποφάσισαν νά μή γυρίζουν σπίτι. Ἄνδρες πού προερχόταν ἀπό γενιά πολεμιστῶν πού πάλευαν κάθε μέρα μέ τόν θάνατο, τόν ἀντιμετώπισαν μέ ἀπαράμιλλη ἀνδρεία ἀλλά καί αὐτοθυσία, ἔναντι τῆς οἰκογενίας τους. Ἔσκαψαν τάφους καί ἔπεσαν μέσα καί μείνανε ἐκεῖ μέχρι πού πέθαναν. Ἑκατό περίπου χρόνια ἀργότερα ὁ Βαλαωρίτης στό ποίημά του, Ὁ Δῆμος καί τό καριοφίλι, γράφει, «Τ’ ἀνδρειωμένου ὁ θάνατος δίνει ζωή στή νιότη». Σίγουρα ἐνυπάρχει στό στίχο αὐτό ἡ θυσία τῶν προγόνων του.

Ἀπό τό παιδί αὐτό πού διασώθηκε, τόν Χαράλαμπο γενήθηκαν τέσσερα παιδιά μεταξύ αὐτῶν καί ὁ Ἰωάννης Βαλαωρίτης, πατέρας τοῦ ποιητοῦ. Τήν δραματική αὐτή σελίδα τῆς οἰκογενείας καταγράφει ὁ Ἰωάννης Βαλαωρίτης στόν πρῶτο τόμο τῶν Ἀπάντων τοῦ Ἀρ. Βαλαωρίτη, Ἀθῆναι 1907."


Η τότε Ενετική διοίκηση βρέθηκε μάλλον απροετοίμαστη, καθώς δεν είχε προηγηθεί κάποια ενημέρωση για εξάπλωση της νόσου, ωστόσο  πήρε  όλα τα μέτρα που ίσχυαν εκείνη την εποχή απολυμαίνοντας ενδύματα, έπιπλα και σκεύη, για να περιορίσει την ασθένεια. Απομόνωσε όσο πιο γρήγορα τα μολυσμένα ή ύποπτα για μόλυνση άτομα στο Λοιμοκαθαρτήριο, σφραγίζοντας παράλληλα με τις απολυμάνσεις που αναφέραμε και τα σπίτια τους.

Η ειδική για αυτό υπηρεσία είχε εγκατασταθεί ήδη από το 1718, όπως είδαμε στις Άνω Αλυκές, κοντά στον Ι.Ν. του Αγίου Γεωργίου, μεταξύ Καλλιγονίου και Καρυωτών, που αν και δεν υπήρξε αρκετό για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, αποτέλεσε την αρχή της υγεινονομικής οργάνωσης στο νησί. 

Τα μολυσμένα αντικείμενα συγκεντρώνονταν με τη δέουσα προσοχή στις αποθήκες του Συρόπουλου (nei magazeni del Siropulo) στο χώρο των άνω Αλυκών.

Ωστόσο αναφέρεται ότι η προθυμία των κατοίκων να μεταφέρουν τις οικοσκευές τους για απολύμαση ήταν μάλλον μικρή, με πρωτεργάτες στην άρνηση τους εύπορος και ευγενείς της πόλης, αν και  όσοι ήθελαν να απαλλαγούν από την υποχρέωση μεταφοράς των οικοσκευών τους, θα έπρεπε να εφοδιαστούν με ειδικό πιστοποιητικό υγείας του σπιτιού τους, υπογραμμένο από τον αρχίατρο Δημ. Αναστασίου, το οποίο θα τους απάλλασσε από κάθε υποψία μόλυνσης- τα πιστοποιητικά αυτά θα όφειλαν να τα προσκομίσουν στις αρμόδιες υπηρεσίες.

Παράλληλα με τα απλά αυτά μέτρα, πραγματοποιούνταν υγειονομική ταφή νεκρών, δίνονταν συμβουλές για τη διατροφή και την συναναστροφή των ανθρώπων, επιβάλλονταν απαγορεύσεις με σκληρές τιμωρίες κ.α.

Επίσης οι Αρχές προχώρησαν σε φορολογικές ελαφρύνσεις για τον πληθυσμό όλου του νησιού καθώς η επιδημία δεν επέτρεψε την φροντίδα της γης και η συγκομιδή εκείνη τη χρονιά χάθηκε.
Συγκεκριμένα
τον Φεβρουάριο του 1744 ο Γενικός Προβλεπτής Θαλάσσης Daniel Dolfin έδωσε εντολή στο συλλέκτη των φόρων Στάθη Μαρίνο να κατανείμει την είσπραξη των φόρων και της δεκάτης για το έτος 1743 σε δύο δόσεις, μία τον Ιούλιο και μία τον Σεπτέμβριο του 1744.
Εξάλλου, για τους ίδιους λόγους κοινωνικής πρόνοιας ορίστηκε η τιμή των σιτηρών προς 6 ρεάλια ο κάδος και σε αυτή την τιμή θα έπρεπε να υπολογιστεί η δεκάτη για τους αγρότες του νησιού.

Το φθινόπωρο του ίδιου έτους περιορίστηκε η επιδημία, ενώ τον Ιούνιο του 1744 το νησί ήταν πια “ελεύθερο” από τα δεσμά της θανατηφόρου νόσου, που είχε όμως πάρει μαζί της 1800 ψυχές, το ένα έκτο του (τότε) πληθυσμού του νησιού και είχε αφανίσει ολόκληρους οικισμούς όπως το Κατούνι στα Κολυβάτα. 

1028 άτομα υπολογίζονται οι νεκροί μόνο στην πόλη της Αμαξικής (το 1/3 του αστικού πληθυσμού -3457 κάτοικοι). Άλλες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό των νεκρών στους 3000. 

Ανάμεσα τους όπως είδαμε και ευγενείς, όπως ο Άγγελος Χαλικιόπουλος, ο Δημ. Πετριτσόπουλος, ο Ανστάσιος Σέρβος, ο συμβολαιογράφος Γεώργιος Ζαμπέλης και  φυσικά αρκετοί βενετοί αξιωματούχοι, ανάμεσα τους ο Ανώτατος Προνοητής Λευκάδας Ιωάννης-Αντώνιος Μόρο και η οικογένειά του,

Χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η σύνταξη πολλών διαθηκών με το φόβο του θανάτου που επικρατούσε.

"1743 Δεκ. 12 στό παλαιό. Είς χωρίον Σύβρο, τήν σήμερον ευρισκόμενος ό Θοδωρής Σολδάτος, είς σέ τόπον, λεγόμενον Ραχωνά, μέσα σέ μιά σπηλιά, άπό τό ρεβάρδο τής πανούκλας δπού τόν έβάλανε οί δεμπουτέδοι  σουίτιδες , δ σινιόρ Παναγιώτης Δευτεραίος καί σινιόρ Θεόδωρος Κακατζής, τούς όποιους έπαρακάλεσε διά νά δώσουν άδεια έμού του γράψαντος νά πάγω νά τού κάμω διαθήκη, πηγαινόμενος τόν ήβρικα καθεζόμενον σώον καί ύγιή, έχοντας τόν νούν καί τήν λαλιάν καθαράν. Τόνε ρώτησα τί μέ θέλει καί μού είπε πώς θέλει νά ποιήση διαθήκη νά διορθή  φοβούμενος τόν απλόν θάνατον μήπως καί έλθη αιφνίδιος καί άρπάση τήν άμαρτωλή του ψυχή καί μένη άδιόρθωτος έτι λέγει πώς αφήνει τήν ευχή του, άγάπη καί συγχώρεση άπό όλο τό γένος τών Χριστιανών, ομοίως άναζητάει ούτος ή τις καλό τού έκαμε ή τις κακό έτι λέει πώς άφήνει είς τόν ναόν τής Αγίας Τριάδος κομμάτι άμπέλι ὀπου έχει τό σύνορό του χωρίον Αγηλειός  είς τόπον λεγόμενον Καβαλάρη, ὀσο καί νά είναι διά νά τόν δέσουν  μέσα καί νά έχη τό μνημόσυνον, ετι λέγει...(παρα- λείπονται).

Γεωργός Δελαπόρτας βεβαιώνω διά όνομα τού Θανάση Προκόπη, έστώντας καί δέν ήξέρει γράμματα, έτσι παρακαλεστός.

Νικολός Δινόρδος, παρακαλεστός άπό τόν άνωθεν Θεόδωρο, έγραψα καί μαρτυρώ.

Γεωργός Δευτεραίος, βεβαιώνω διά τόν Γιώργη Βλυζα- νιώτη, έσοντας διατί δέν ήξέρει γράμματα..."

 

"1745 Σεπτεμβρίου 7 στό παλαιό, εις τό Κάστρο τής Αγίας Μαύρας, ένεφα νίσθησαν εις τό καντζέλο μού νοταρίου ή σιόρα Έλούλα, χήρα τού ποτέ Σιλορ Αντζελο Μπενβενούτη χαί ό σιόρ Ιωάννης Βαρούχας, άγιοτάντες των κάπωνε, καί Τιμόθεος υίός του, ώς κληρονόμος τής ποτέ σιόρα Μελτίλτας γυνή καί μητέρα των άνωθεν ’Ιωάννη καί Τιμόθεο, ήταν θυγατέρα τής ποτέ Μαρίας άδελφής τής άνωθεν Έλούλας, οί όποιοι προσεδέροντας είς το νησί τής Ζακύνθου ένα κομμάτι άμπέλι, ήγουν έκείνο όπου κρατεί εις άφίτο ό μισέρ Κωνσταντής Στρούντζας, κάτοικος είς αύτό νησί τής Ζακύνθου, ώς ύποστατικό όπου το γνωρίζουν άπό τούς γονέους τους, τώρα δέ μέ Ιδιά τους βουλή καί γνώμη έτσι παρακινημένοι άπὀ τήν εύλάβειαν όπου έχουν είς τούς άγίους μεγαλομάρτυρες Τιμόθεο καί Μαύραν κείμενοι είς έτούτο το κάστρο, όπου τούς έφύλαξεν άπο το μεγάλο κακό τής πανούκλας όπού άπέρασε, άπο το όποιο καί άπέθανεν,ο άνωθεν ό σιόρ Αντζελος, συμβίος τής άνωθεν Έλούλας καί ή άνωθεν σινιόρα Μελτίλντα, συμβία καί μητέρα των αυτών ’Ιωάννη καί Τιμόθεου, άφιερώνουν άπό τήν σήμερον καί εις τούς αιώνας το αυτό άμπέλι, είς τήν αυτήν έκκλησίαν τών αύτών ’Αγίων νά το κάνη ο,τι ώρα καί βούλονται, τόσον οί αύτοι όσο καί ot γονέοι τους παντοτινά το μνημόσυνο και θέλει βεβαιώσει ό σιορ Γιάκομος Μπενβενούτης, υίός τής άνωθεν Έλούλας διά όνομά της καί ό άνωθεν ’Ιωάννης Βαρούχας διά λόγου του, και διά όνομα τού Τιμόθεου, υιού του και είς μαρτυρίαν τών κάτωθεν"


Πηγή: golefkas.gr

Από την μεριά της η Εκκλησία δεν έμεινε άπραγη μπροστά στο θανατικό. 

Αναφέρεται περιφορά της εικόνας της Αγίας Μαύρας αρχικά  όμως σύντομακάλεσαν και τον ιερομόναχο Ματθαίο Δουσκιώτη να φέρει την θαυματουργή κάρα του Αγίου Βησσαρίωνος, Αρχιεπισκόπου Λαρίσης, που φυλάγονταν στη Μονή Δουσίκου στα Τρίκαλα. Ο μοναχός βρισκόταν σε μια διαρκή μετακίνηση σε όλο το δυτικό Ελλαδικό χώρο  που μαστίζονταν από την ασθένεια και έφτασε στο νησί στις 11 Αυγούστου του 1743. Η λιτάνευση της θαυματουργής Κάρας είχε το αναμενόμενο αποτέλεσμα.

Αμέσως μετά την εξάλειψη της πανώλης χτίστηκε στην συνοικία που ακόμα και σήμερα ονομάζεται Αγία Κάρα (λόγω της θαυματουργής κάρας) ένας μικρός ναός αφιερωμένος στον Άγιο ο οποίος τη φιλοξένησε για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Ενώ καθιερώθηκε η 1η Ιουνίου ως ημέρα ευχαριστίας για την απαλλαγή από το κακό.


Ο Αγίος Βησσαρίων και η ευλογιά στο Μεγανανήσι

Το 1870 η ευλογιά, εμφανίστηκε στο Μεγανήσι και μάλιστα το μοναδικό λένε κρούσμα της ήταν γόνος πλούσιας οικογένειας του νησιού που αμέσως απομονώθηκε με την οικογένεια του, σε καλύβα σε ερημική τοποθεσία. 
Την εποχή εκείνη καλόγεροι είχαν μεταφέρει για προσκύνημα την κάρα του Αγίου στη Λευκάδα και οι κάτοικοι του Μεγανησίου από το φόβο της διασποράς της ασθένειας ζήτησαν να γίνει λιτάνευση της στο νησί τους, όπως και έγινε, και ως εκ θαύματος όχι μόνο δεν μεταδόθηκε η αρρώστια αλλά εξαλείφθηκε πλήρως. 

Ο άγιος Βησσαρίων βοήθησε τους Μεγανησιώτες και σε άλλες περιπτώσεις όπως για παράδειγμα το θάνατο των τσακαλιών που έκαναν επιθέσεις στα κοπάδια τους, αλλά και στο θέμα της λειψυδρίας που αντιμετώπισε το νησί.

Έτσι στο Βαθύ, χτίστηκε στις αρχές του 20ου αι ναός προς τιμή Του και καθιερώθηκε ως πολιούχος του νησιού
.

Σε άλλη πηγή συναντάμε την εμφάνιση της ευλογιάς, (που όμως μέσα σε παρένθεση αναφέρεται ως πανώλη, ενώ πρόκειται για δυο διαφορετικές ασθένειες), στις αρχές του 20ου αιώνα, στο Βαθύ. Και τότε, έκανα την λιτάνευση της αγίας Κάρας του αγίου και στη συνέχεια έχτισαν το ναό, όπως αναφέρεται παραπάνω.

Απολυτίκιο  για τον Άγιο Βησσαρίων στη Λευκάδα και το Μεγανήσι

ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ
Ἦχοςπλ.Αʹ. Τόν συνάναρχον Λόγον.
Θετταλῶν τόν ποιμένα τόν ἱερώτατον,
τῶν ἐν νόσοις ὀξύτατον ἀντιλήπτορα,
Βησσαρίωνα, τῆς Χάριτος τό κειμήλιον·
οὗ μεσιτείαις θαυμαστῶς, ἐκ νόσου πάλαι λοιμικῆς,
Λευκάς ἡ νῆσος ἐῤῥύσθη, ὑμνολογοῦμεν ἀπαύστως,
αὐτοῦ τήν κάραν ἀσπαζόμενοι.


(Ερμηνεία: Τον ιερότατο Ποιμένα των Θεσσαλών, που πάρα πολύ γρήγορα βοηθάει όσους αντιμετωπίζουν αρρώστειες και στον οποίο υπάρχει η Θεία Χάρη, τον Βησσαρίωνα, χάρη στις μεσιτείες του οποίου με θαυμαστό τρόπο σώθηκε παλιότερα το νησί της Λευκάδας από λοιμική ασθένεια, υμνούμε αδιάκοπα, προσκυνώντας την αγία Κάρα του.)

Ύμνοι από τον ʺΕυχαριστήριο και Ικετικόʺ κανόνα για την παύση της πανώλης:

Συνήγαγε πάσης χώρας, καί γῆς ὁ Φιλάνθρωπος, οὕς ἀπεσκοράκισε ἡ πανδαμάτωρ καί ἔντρομος νόσος, καί κατεκόσμησε πάλιν νῆσον ὑμνούντων τό κράτος Αὐτοῦ.

(Ερμηνεία: Συγκέντρωσε από κάθε περιοχή ο Φιλάνθρωπος Θεός όσους διασκόρπισε βίαια η αρρώστυεια που καταστρέφει και κατατρομάΖει και στόλισε πάλι το νησί με ανθρώπους που υμνούν τη δύναμή Του.)

Ποιμήν ὁ καλός, τοῦ παρόντος νῦν ποιμένος ἱκεσίαις, προηγουμένου τῆς συνάξεως, τήν πόλιν ταύτην συντήρησον, πάσης ἐπηρείας καί βλάβης, ταῖς λιταῖς ἱλεούμενος τῶν ἱερέων καί λαοῦ, τοῦ Σέ ὑμνοῦντος πιστῶς.


(Ερμηνεία: Ο Καλός Ποιμένας, ο Χριστός, χάρη στις προσευχές του τωρινού ποιμένα που προΐσταται της σύναξής μας (δηλ. του επισκόπου), φύλαξε αυτήν την πόλη από κάθε κατάρα και βλάβη, αφού εξιλεωθείς χάρη στις λιτανείες των ιερέων και του λαού που σε υμνεί με πίστη.)

Ἀμαξικῆς νῦν ἡ πόλις, μετά τῆς νήσου ἁπάσης, τῶν Λευκαδίων γήθεται φαιδρῶς, συγκαλοῦσα τῇ χαρᾷ τάς πέριξ νήσους, συνευφραίνεσθαι ταύτῃ, καί ᾄδειν χαριστήριον ᾠδήν, τῷ Θεῷ τῶν ἁπάντων, τῷ ταύτην διασώσαντι.

(Ερμηνεία: Σήμερα η πόλη της Αμαξικής μαζί με ολόκληρο το νησί των Λευκαδιτών χαίρεται λαμπρά, καλώντας μαΖί του στην χαρά και τα γύρω νησιά για να ευφρανθούν μαζί της και να ψάλλουν ύμνο ευχαριστήριο στον Θεό των όλων που το διέσωσε.)

 

Παραδόσεις από τη λαογραφία των εκκλησιών

Περνάμε τώρα στις παραδόσεις που δημιούργησε η πίστη του λαού και έφτασαν μέχρι σήμερα σε μας μέσα από την αγάπη ανθρώπων που τα κατέγραψαν.


Άγιος Αθανάσιος Κατούνας


Στο χωριό Κατούνα, στα 1918 με την επιδημία της γρίπης κάρφωσαν την αρρώστια κάτω από ένα πιάτο. Σήμερα το πιάτο αυτό βρίσκεται μέσα στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου στο χωριό Το κάρφωμα έγινε από όλο το χωριό με τη συμμετοχή του παπά.

Σε άλλη αναφορά το κάρφωμα σχετίζεται με την πανώλη του 1743:

1784. Δεκεμβρίου πρώτη Κυριακή γις χωρίον Κατούνα πίστιν βεβαίαν καί άσφαλή ποιούν οί κάτωθι βεβαιούμενοι όπού έστάθηκαν έπίτροποι καί λειτουργοί τής έκκλησίας του Αγίου ’Αθανασίου, ότι ο αυτός ναός ήκοδομήθη είς τούς 1743 διά κάποιαν ένέργειαν τάματος του χωρίου, διά νά μήν σπερμέψη  εις τό χωρίο ή πανούκλα καί ος λό(ν)γγος όπου εύρίσκετο, ήγουν τό περίγυρο της έκκλησίας τόν έξελόγγωσαν τό χωρίο καί τόν άφησαν τής αυτής έκκλησίας, ομου μέ δύο κεντρομάδες καί άγριλίδες, όπου εύρίσκονταν μέσα είς τό αυτό χωράφι, αυτή είναι ολίγη νιτράδα τής έκκλησίας νά στερεώσουν τήν αυτήν έκκλησίαν, όθεν γη σέ ό,τι χρειαστεί, ώς βεβαιώνουν όσοι ξεύρουν γράμματα καί έτεροι διά τούς άνήξερους...


(Το κάρφωμα ήταν τρόπος θεραπείας ασθενειών που γινόταν από ξορκιστή ή ξορκίστρα. Η συνήθεια ήταν γνωστή και στους αρχαίους ως κατάδεσμος ή καταπασσάλευση και γινόταν με μαγικό τρόπο, καρφώνοντας την ασθένεια ή εχθρό κλπ. Στη Λευκάδα δεν ήταν συνηθισμένο αλλά γινόταν: γινόταν ως εξής: έπαιρνε ο εξορκιστής ένα μεγάλο καρφί και καθώς τόμπηγε σε κορμό δέντρου, στο χώμα, σε ξύλινους παραστάτες πόρτας, ανάλογα με το σκοπό του καρφώματος έλεγε μυστηριακά: "Τι καρφώνεις;" Κι ο άρρωστος απαντούσε "Καρφώνω ....". και συνέχιζε ακουγοντας το ξορκι τρεις φορες)

Ο Άγιος Αθανάσιος είναι ο κοιμητηριακός ναός του χωριού και βρίσκεται λίγο πριν την είσοδό του.


Άγιος Αθανάσιος  Κατωχωρίου

Κάποτε στο Κατοχώρι είχε πέσει μια φοβερή αρρώστια  και οι άνθρωποι επεθαίνανε. Κάποιος τότε ονειρεύτηκε τον Άγιο Αθανάσιο, που του είπε να του χτίσουν μια εκκλησιά όλοι οι χωριανοί μαζί και έτσι θα γλιτώσουν. Πράγματι την άλλη μέρα επέσανε με τα μούτρα, άλλος πέτρες, άλλος ασβέστη, άλλος άμμο, κι εχτίσανε  μέσα σε μια μέρα την εκκλησιά του Αγίου Αθανασίου στο Κατοχώρι.”


(Ο Γιάννης Αθηνιώτης μας δίνει την επιπλέον πληροφορία ότι η ασθένεια αυτή ήταν το Κουκούδι αρρώστια ανεξήγητη θανατηφόρα”  – δεν μπόρεσα να εντοπίσω για ποια ασθένεια πρόκειται, να βρω την επιστημονική της ονομασία, ωστόσο μιας και “κουκούδι” λέμε το εξάνθημα, υποθέτω ότι επρόκειτο για κάποια αρρώστια με εξανθήματα, ίσως να ταυτίζεται με την ευλογιά που ταλαιπώρησε το νησί σε διάφορες χρονικές περιόδους μέχρι και τις αρχές του 20ου αι που το παλιό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου στο Μαραντοχώρι, μετατράπηκε σε “Σπιναλόγκα” του νησιού.

Ο Άγιος Αθανάσιος βρίσκεται στο κοιμητήριο σε ύψωμα πάνω από το χωριό.

 

Αγία Αικατερίνη Χορτάτων

"Στο Καλαμίτσι κάποτες έπεσε βλογιά. 
Νύχτα βαθειά πήγαιναν οι Καλαμιτσιώτισσες 
σε πηγές Χορτιώτικες τα ρούχα τους να πλύνουν.
Το μάθαν στο χωριό και τρόμαξαν.
Φύλακες βάνανε με την αράδα κάθε νύχτα
να φυλάνε τις πηγές μη λάχει και κολλήσουν.
Βαριοσουεμένος μια βραδιά, ο φύλακας αποκοιμήθηκε.
Τον ξύπνησε η Άγια Κατερίνη λέγοντας του:
Ήρταν και πάλι οι Καλαμιτσιώτισσες, χαμπέρι δεν τις πήρες.
Άειντε και πες τους στο χωριό φόβο κανένα να μην έχουν,
φυλάω εγώ ΄πο δω και πέρα το χωριό.
Και με τη χάρη της η ευλογιά δεν πέρσ΄ από τα Χορτάτα".




Η Αγία Αικατερίνη βρίσκεται σε ύψωμα, ανατολικά του χωριού.

Αγία Παρασκευή Πλατυστόμων

(α)
Το θάμα δε λείπει από το χωριό. Η πίστη ατόφιο το προσφέρει.
Έπεσε κάποτε στο χωριό βλογιά,
Προστάτισσα η Άγια τους Παρασκευή
πήγε και κάρφωσε σιδερόκαρφο σ΄ ένα κορμό ελιάς.
Με μιας εχάθη το φοβερό θανατικό




(β)
…. μια φορά ερχότανε η χολέρα απέναντι στο δρόμο της Βαυκερής, και λέει: 
Παρασκευή να ΄ρτω;”
“Όχι”
“Παρασκευή να ΄ρτω;”
“Όχι”
Την τρίτη που …. “να ΄ρτω” τηνε κάρφωσε πιο κάτω …απ΄την εκκλησία ήταν μια ελιά και την κάρφωσε εκεί, και ξεράθηκε και η ελιά και λέανε ότι ήτανε θαυματουργή
 

Στο δεύτερο απόσπασμα ο πατέρας Ευάγγελος Θειακός διηγείται παλιές ιστορίες και παραδόσεις του χωριού.

Η Αγία Παρασκευή είναι ο ενοριακός ναός του χωριού και η πολιούχος του.

 

Άγιος Χαράλαμπος Βαυκερής

Και δω το θάμα το βρήκες ζωντανό στο στόμα.
Προστάτης του χωριού ο Άη Χαράλαμπος
προστάτεψε τη Βαυκερή απ΄ τη χολέρα.
Ήταν ξεσκέπαστη η εκκλησιά, νεοχτιζούμενη.
Την εσκεπάσανε οι Βαυκεριώτες με σεντόνια, 
Μπήκανε μέσα, παρακαλέστηκαν, 
Βοήθησε ο Άη Χαράλαμπος, σώθηκε το χωριό.
Ούτε σημάδι σήμερα της εκκλησιάς δε μένει.”

(Σύμφωνα με πληροφορίες μου, δεν υπήρξε ποτέ εκκλησάκι του Αγίου Χαραλάμπους στη Βαυκερή. Ίσως να πρόκειται για κάποιο εικόνισμα, αν και κανείς δεν έχει υπόψιν του κάποιο)

 Άγιος Χαράλαμπος Εγκλουβής

Με σεβασμό και δέος μιλάνε οι γέροντες,
ιστορώντας το θάμα τ΄ Άη Χαράλαμπου,
ως έχει φτάσει από προπάππου στόμα.
Νίκησε ο Άγιος  το τέρας της πανούκλας.
Στον Άγιο Χαράλαμπο, δείγμα ευγνωμοσύνης, 
οι πιστοί, σ΄ ένα μερόνυχτο, χτίσανε εκκλησία.
Στο ίδιο μέρος βρίσκονταν τ΄ απομεινάρια του ναού,
Με το φτωχό το κόνισμα προσκυνητάρι του Αγίου.”


(Πρόκειται για την επιδημία πανώλης/πανούκλας, που ήδη αναφέραμε παραπάνω (Άγιος Βησσαρώνας) του 1743. Μάλιστα στο χωριό έχει μείνει η ονομασία “πανούκλα του Άη Χαραλάμπου) (7).

Σήμερα ο άγιος τιμάται στον τρισυπόστατο ναό μαζί με τη μνήμη των Αγίων Δημητρίου και Γεωργίου στο το κέντρο της Εγκλουβής και το εικονοστάσι του Αγίου βρίσκεται στη θέση που ήταν η Αγία τράπεζα του παλιού ναού.)

 

Αγία Τριάδα Αγίου Ηλία

" ... την Άγια Τριάδα που γλύτωσε το χωριό από την ευλογιά.
Στάθηκε, λέει, εκεί στο έμπα του χωριού,
λαμπροστόλιστη με στέμμα στο κεφάλι, άνοιξε διάπλατα τα χέρια,
κι έφραξε το δρόμο στη φοβερή αρρώστια.
Ως τη ρωτήσανε πνεύματα κακά γιατί δεν μπαίνει, απάντησε:
Πώς να περάσω, το δρόμο φράζει η μαυρομάτα.
Την κράζουμε μαυρομάτα, γιατί απ΄ έξω στην κόγχη της
έχει δυο τρύπες ανοιχτές, ίδια μαύρα μάτια.”




Η Αγία Τριάδα είναι παρεκκλήσι του ενοριακού ναού του χωριού και βρίσκεται στο βόρειο μέρος του, στην έξοδο προς το δρόμο για Άγιο Δονάτο.


(*) Ο Άγιος Χαράλαμπος θεωρείται προστάτης των πασχόντων από λοιμώδη νοσήματα και ιδίως από την πανώλη (πανούκλα).
Συνήθως στην εικονογραφία απεικονίζεται να ποδοπατά μια αποκρουστική γυναίκα που συμβολίζει την πανούκλα.
Υπάρχουν πολλές σχετικές παραδόσεις  σε πολλά μέρη της Ελλάδας για τη διάσωση χωριών και πολιτειών από την πανώλη με τη βοήθεια του Αγίου.
Στη Λευκάδα, όπως είδαμε, σε δυο περιπτώσεις, στη Βαυκερή και την Εγκλουβή, η λαϊκή παράδοση θέλει ο Άγιος να έσωσε τους κατοίκους των χωριών

(**) Το άχαρο και επικίνδυνο έργο της συγκέντρωσης και ταφής των πτωμάτων ανετέθη σε ειδικές ομάδες στρατιωτών συνεπικουρούμενων από νεκροθάφτες, τους pizzicamorti (από το ιταλικό pizzicare, που σημαίνει τσιμπώ και μεταφορικά πιάνω, συλλέγω) τα πρόσωπα αυτά έφεραν ειδική προστατευτική μάσκα, και κλήθηκαν ειδικά από την Άρτα, όταν οι ντόπιοι χωρικοί, που είχαν επιφορτιστεί με αυτό το έργο, προσβλήθηκαν από τη νόσο και οι κάτοικοι της πόλης ήσαν απρόθυμοι, ακόμη και έναντι οποιασδήποτε αμοιβής, να αναλάβουν ένα τέτοιο καθήκον. Οι pizzicamorti αυτοί από την Άρτα αργότερα κατηγορήθηκαν για λεηλασίες που διέπραξαν κατά την εκτέλεση του έργου τους· όμως, ο Έκτακτος Προβλεπτής του νησιού, αναγνωρίζοντας τη σημασία της προσφοράς τους και το μέγεθος της συμβολής τους στον περιορισμό της εξάπλωσης της νόσου, ζήτησε να μην τους επιβληθούν ακραίες ποινές, όπως απαιτούσαν άλλοι. . Για το λόγο των λεηλασιών είτε από αυτούς είτε από ντόπιους οι Αρχές είχαν διανείμει όπλα στους πολίτες για την πορστασία της ζωής και της περιουσίας τους και με το πέρας της επιδημίας τα ζητούσαν πίσω με αυστηρές κυρώσεις για όσους δεν υπακούσουν


Πηγές:

  1. www.imli.gr
  2. www.meganisitimes.gr
  3. platistoma.gr
  4. http://www.academy.edu.gr/files/02_10_pr_rg.pdf 
  5. https://charapapadatou.gr/
  6. Πανταζή Κοντομίχη “Λαογραφικά σύμμεικτα Λευκάδας” εκδ, Γρηγόρη, Αθήνα 1995
  7. Γιάννης Αθηνιώτης “Οδοιπορικό Λευκάδας” Λευκάδα 1989
  8. Μιλτιάδης Κακλαμάνης “Εγκλουβή” εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2005
  9. Π.Γ.Ροντογιάννης, Η Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τόμος Α΄, ΕΛΜ, Αθήνα 2006
  10. Κ.Γ.Μαχαιράς, Η Λευκάς επί Ενετοκρατίας, 1684-1797, Αθήναι 1951
  11. Βάννα Πανδή Αγαθοκλή, Καραντίνες και Λοιμοκαθαρτήρια στα Ιόνια Νησιά, Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδας, Τόμος 8, Τεύχος 2, 2011
  12. Κατερίνα Κωνσταντινίδου, Οι επιδημία της πανώλης στα Ιόνια Νησιά, 17ος - 18ος αι, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2003
  13. Νικόλαος Μοσχόπουλος, Πρόληψη και αντιμετώπιση της αρρώστας στα Επτάνησα από την Ένωση έως τη Κατοχή (1865-1945) Διδακτορική Διατριβή Λάρισα 2015
  14. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Μέρες του 1743 Όταν το θανατικό άραξε στη Λευκάδα, Ανάτυπο, Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών ΙΒ΄ 2009-2011, Αθήνα 2013
  15. Κώστα Φωτεινού,  Γύρω από το λοιμό 1743 στη Λευκάδα, Ηπεριώτικη Εστία τεύχος 143-4, 1961
  16. Μαρία Μάνδυλα-Κουσουνή  Έφη Πουλάκου-Ρεμπελάκου  Κωνσταντίνος Τσιάμης Δημήτριος Ανωγιάτης- Pelé, Η νοσηρότητα του ελληνικού πληθυσμού στα Επτάνησα (15ος -19ος αιώνας),


Χρυσούλα Σκλαβενίτη

Νηπιαγωγός με καταγωγή από τη Λευκάδα. Εδώ μέσα κάνω πράξη τα ελάττωμα μου: να φωτογραφίζω, να ερευνώ και να γράφω για το νησί μου, σ΄ ένα μείγμα ρομαντισμού και αυστηρού ρεαλισμού... γιατί πάντοτε ακροβατούσα ανάμεσα σ' αυτά τα δυο.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου