Ιρά, Νιρά ή Νηρά είναι μια μεγάλη τοποθεσία στο νοτιοδυτικότερο άκρο της Λευκάδας, που περιλαμβάνει την ευρύτερη περιοχή βόρεια από το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου και φτάνει μέχρι το κάβο του Λευκάτα.

Θα πρέπει να τονιστεί φυσικά ότι σε καμία περίπτωση δεν είναι σωστό να ακούγεται η φράση "κάβος της Νη/ιράς". Οι κάτοικοι των κοντινών στο ακρωτήριο χωριών που έχουν κτήματα εκεί και θέλουν να κάνουν λόγο για αυτά ή για το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, λένε συχνά "στην Ιρά" ή "στη Νιρά". Ποτέ όμως δε χρησιμοποιούν τη φράση "στον κάβο της Νηράς", η οποία είναι εντελώς λανθασμένη. (1, σελ. 242). Λανθασμένα λοιπόν χρησιμοποιεί και ο Τάσος Κοντομίχης στα "Τοπωνύμια της Λευκάδας" τον όρο "Κάβος της Νη(ι)ράς".

Υπάρχει μια σύγχυση σχετικά με τη γραφή της λέξης, αν δηλ. γράφεται με -ι- (Νιρά) ή με -η- (Νηρά) η οποία σχετίζεται με τις διάφορες θεωρίες προέλευσης της λέξης.

Η ονομασία "Νηρά", με -η- παραπέμπει στη θεά Ήρα, που άγνωστο για ποιο λόγο, συνδέεται το όνομά της με την περιοχή.

(Στη μυθολογία της ευρύτερης περιοχής σαφώς αναφέρεται ο θεός Απόλλωνας με το ιερό του στον βράχο του Λευκάτα και ο θεός Ποσειδώνας (2, σελ. 21), με πιθανολογούμενο ιερό ή βωμό (σύμφωνα με προφορική πηγή μου), κοντά στη θέση του σημερινού μοναστηριού του Αγίου Νικολάου, αλλά σε καμία πηγή ή μύθο δεν αναφέρεται η Ήρα, τουλάχιστον δεν έχει πέσει στη δική μου αντίληψη κάτι τέτοιο.
Η μόνη αναφορά που έχω διαβάσει και σχετίζεται με τη λατρεία της Ήρας στο νησί είναι αυτή του Ροντογιάννη που δίνει τη θέση του Ιερού στην παραλία του Αη Γιάννη, (1, σελ. 258). Επίσης μια προφορική μαρτυρία, καλού γνώστη των όσον αφορά τα αρχαία ιερά στο νησί, μου δίνει Ηραίο, στον χώρο της Φανερωμένης - που ο Ροντογιάννης και άλλες πηγές τοποθετούν λατρεία της Αρτέμιδος. - Και μιας και αναφερόμαστε στα ιερά της περιοχής, το άτομο που μου έδωσε τις παραπάνω πληροφορίες υποστηρίζει - και όχι άδικα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μου παρουσίασε, ότι αν υπήρχε άλλος ναός, πέρα από του Απόλλωνα στην Νη/ιρά, αυτός θα ήταν της Αρτέμιδος).

Στο βιβλίο του Παναγιώτη Θ. Κουνιάκη: "Η Λευκάς από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ ημάς", 1928, όμως διαβάζουμε το εξής,  δίνοντας το τοπωνύμιο σαν "Ηρά" και όχι "Ιρά" ή έστω "Νηρά". χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε την πηγή του.

"Ηρά": Η περιώνυμος ιδιόκτητος Μονή απέχουσα του Αθανίου 2 ώρες περίπου, εν ή άλλοτε υπήρχεν ο Νιάς της θεάς Ήρας, νυν τιμωμένη επ΄ ονόματι του Αγίου Νικολάου, έχουσα αρκετά κτήνη, αγρούς και αμπέλους. Εν καιρώ χειμώνος απρόσιτος, λόγω των ανέμων και του επικρατούντος ψύχους, κάτοικοι 4.
Εν τη Μονή ταύτη, εμόνασε ο γιγαντόσωμος ιερομόναχος Παγκράτιος Κατωπόδης ζήσας μέχρι βαθυτάτου γήρατος όστις και υπήρξεν ο συντελεστής της βελτιώσεως της Μονής.

Ο Σπ. Γ. Μπογόρδος (3, σελ. 29), αναφέρει μια άλλη θεωρία που σχετίζεται με το "Νηρά" με -η-. Λέει λοιπόν ότι πιθανόν η λέξη να προέρχεται από τη ρίζα "νη" του "Νήιον" της Οδύσσειας, δηλ. το όρος Νήιον, στο οποίο υπάρχουν δυο αναφορές στο έπος: 

και

" νηῦς δέ μοι ἥδ' ἕστηκεν ἐπ' ἀγροῦ νόσφι πόληος,
ἐν λιμένι Ῥείθρῳ, ὑπὸ Νηΐῳ ὑλήεντι " (α, 185-186),
(> η πόλη της Ιθάκης και ο λιμένας Ρείθρον έξω από την πόλη είναι κάτω από το όρος Νήιον).

Ο Μπογόρδος αναφέρει λοιπόν, ότι το βουνό αυτό, είναι η κορυφογραμμή που ξεκινά από τον Άγιο Πέτρο και μέσω Αθανίου φτάνει μέχρι το Λευκάτα. Αυτή του η άποψη, στηρίζεται στη θεωρία του Αριστείδη Μαργέλη που τοποθετεί στη νοτιοδυτική Λευκάδα το βασίλειο του Οδυσσέα , βασιζόμενος στα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής του κάμπου του Αγίου Πέτρου και της Βασιλικής.

Αυτή η προσέγγιση ωστόσο έρχεται σε αντίθεση με τη γνωστή μας θεωρία του Δαίρπφλεντ, ως προς τις τοποθεσίες, αφού αυτός τοποθετεί το όρος Νήιον στους σημερινούς Σκάρους.

Η ονομασία "Ιρά ή Νιρά" με -ι-, αναφέρεται πρώτη φορά στη "Γεωγραφία παλαιά τε και νέα" του Μελετίου, μητροπολίτη Ναυπάκτου και Άρτης και στη συνέχεια Αθηνών, που γράφτηκε μεταξύ των ετών 1697-1707 και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1778 στη Βενετία. Ο Μελέτιος αναφέρει το ιερό του Απόλλωνα στο Λευκάτα και τις καθαρτήριες θυσίες που γίνονταν εκεί, αλλά και τη μονή του Αγίου Νικολάου όπου γράφει: 

"Καλεῖται τώρα ἐτοῦτος ὁ τόπος Ἱερά, ὅπου εἶναι τό Μοναστήριον ἐπ΄ ὀνόματι τοῦ Ἀγίου Νικολάου".

Αλλά και ο ηγούμενος της μοναστηριού του Αγίου Νικολάου Γερβάσιος Κορφιάτης στο περίφημο χρονικό του (δες εδώ), στο IV για την ακρίβεια, το 1766, σχετίζει την ονομασία Ιερά (του Μελετίου) με την ονομασία Νιρά που προφανώς άκουσε από τους κατοίκους των γύρω χωριών και γράφει σχετικά:

"Καί ἀπό τό ἱερόν ἐκαλέσθη καί ὁ τόπος Ἱερά ὑπό δέ τῶν ἐντοπίων καλεῖται χυδαιότερον Νιρά".

Βέβαια ο Μελέτιος και ο Γερβάσιος αναφέρουν τη λέξη Ιερά και όχι Ιρά, αν και η λέξη Ιερά δε λέγονταν από τους ντόπιους ούτε τότε, ούτε σήμερα. 

Οπότε σύμφωνα με τον Ροντογιάννη πιθανόν να πρόκειται για λόγιο κατασκεύασμα, για να πάρει το τοπωνύμιο Ιρά ή Νιρά που ακούγονταν, κάποια λογική εξήγηση.

Και συνεχίζει λέγοντας ότι η ονομασία Νιρά φαίνεται να εμφανίστηκε πριν το 1700 και ότι προέκυψε από μεταφορά του -ν- της αιτιατικής ενικού του άρθρου "την" στο ουσιαστικό που ακολουθεί (Ιρά): την Ιρά > τη Νιρά > η Νιρά.

Να σημειώσουμε εδώ ότι το τοπωνύμιο Ιρά ή Νιρά δεν υπάρχει στον χάρτη του Coronelli (1685).

Στην αιτιατική της μορφή "Ιράν" (και όχι Ιεράν), συναντάμε τη λέξη για πρώτη φορά το 1723 γραμμένη στα ιταλικά (Ιran) σε έγγραφο του Ανώτερου Προνοητή Λευκάδας Πέτρου Άγγελου Mango:

Οπότε η μόνη εξήγηση για τη λέξη Ιρά, όσον αφορά τις πηγές, είναι ότι προέρχεται από το Ιερά. 

(Ο ίδιος ο Ροντογιάννης ωστόσο δε δείχνει να τη δέχεται, γιατί θεωρεί ότι από τη λέξη Ιερά, είναι δύσκολο να φτάσει να λέγεται Ιρά, το πιθανότερο είναι να λεγόταν "γιερά")

Ανεξάρτητα από τον παραπάνω προβληματισμό του Ροντογιάννη όμως, ουδείς αμφισβητεί την ιερότητα του χώρου, από την αρχαιότητα (ιερό Απόλλωνα και πιθανόν Ποσειδώνα), που συνεχίστηκε με την ίδρυση του μοναστηριού και φτάνει μέχρι σήμερα.

Οικισμός Νιρά ή Άγιος Νικόλαος

Στην ευρύτερη τοποθεσία γύρω από το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, υπήρχε μικρός οικισμός, με το όνομα Νιρά ή Άγιος Νικόλαος.  Σε απογραφή μετά την Ένωση των Επτανήσων, υπάρχουν εκεί 46 κάτοικοι.(8, σελ 27)  . Ενώ σε νεότερες απογραφές εμφανίζει 90 άτομα (1951), 37 (1961),  και 31 (1971).(6, σελ.18) Ακόμα και στην απογραφή του 2011 εμφανίζονται 9 άτομα να κατοικούν στον ερειπωμένο πλέον αυτό οικισμό.  (ΦΕΚ αποτελεσμάτων Μόνιμου Πληθυσμού, αρ. φύλλου 698 / 20/03/2014).

Επίσης σε αρκετές τοποθεσίες στη Νιρά, έχουν αναφερθεί αρχαιολογικά ευρήματα που μαρτυρούν την κατοίκησή της από αρχαιοτάτων χρόνων. Περισσότερα δείτε [εδώ].

Πηγές: