Γήταυρος, ένα μυθικό τέρας στην λαϊκή παράδοση της Λευκάδας


Ο Γήταυρος, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ήταν ένα τέρας με ακαθόριστη μορφή που, κατά τη λαϊκή παράδοση, εμφανιζόταν κοντά σε έλη, λίμνες ή στους βυθούς των ποταμών και έβγαζε τρομακτικούς μυκηθμούς,  που κατ' άλλους έμοιαζαν με αυτούς του ταύρου και κατ' άλλους με φοβερά ανθρώπινα μουγκρητά.
Αργότερα, κατά τη λαϊκή παράδοση πάντα, προστέθηκε σαν τόπος που εμφανίζοταν και οι περίβολοι των ναών, ενώ  κάθε φορά που ακούγονταν οι μυκηθμοί αυτοί, συνδυάστηκαν με μελλοντικές συμφορές.
Φυσικά πάντα υπήρχε η απόπειρα μιας λογικής εξήγησης, έτσι ο Αριστοτέλης (Προβλ. κε΄ 2 937, β΄ 38) αποδίδει τους ήχους αυτούς στη ροή του αέρα όταν εξέρχεται από στενό σε ευρύτερο χώρο, ενώ πολύ πιθανή  εξήγηση επίσης είναι να πρόκειται για τους ήχους  που παράγει το πουλί βούταυρος ο αστεροσκόπος, γνωστότερο ως  "νυχτοκόρακας", που μοιάζουν με μουγκανητά βοδιών. Ο νυχτοκόρακας, άλλωστε, ζει στα έλη και στους καλαμιώνες και στον Μεσαίωνα ονομάσθηκε ο ίδιος «γήταυρος».
Η πρώτη δοξασία των αρχαίων, πριν δηλαδή γίνει λόγος για τέρας, ήταν ότι οι μυκηθμοί προέρχονταν από τους ιερούς ταύρους των θεών.
Άλλες ονομασίες του είναι  ζήταυρος, ήταυρος και νήταυρος.
Η ακαθόριστη μορφή του έδινε τροφή στην φαντασία των ανθρώπων που  τον "έβλεπαν" πότε ως βόδι, πότε ως   βουβάλι και πότε ως μεγάλο σκουλήκι  ή δράκοντα.
Παράδοση αναφέρει ότι όταν όλη η Θεσσαλία ήταν μια τεράστια λίμνη και ο Γήταυρος χώρισε με την ουρά του τον Όλυμπο από τον Κίσσαβο, που ήταν μέχρι τότε ενωμένοι. Με αυτό τον τρόπο, τη διάνοιξη δηλαδή του ρήγματος που σήμερα είναι γνωστό ως Κοιλάδα των Τεμπών, το νερό που σκέπαζε τον θεσσαλικό κάμπο διέφυγε στη θάλασσα.
Στη λαϊκή παράδοση της Λευκάδας τώρα, συναντάμε το γήταυρο ως γίγαντα, ως δράκοντα και ως άνθρωπο με υπερφυσικές δυνάμεις, ή πολεμιστή.
Σχετικές παραδόσεις, κατά ένα περίεργο τρόπο,  συναντιούνται μόνο στα χωριά της νότιας Λευκάδας, και συγκεκριμένα στο Μαραντοχώρι, τουλάχιστον σύμφωνα με τα στοιχεία που ο Πανταζής Κοντομίχης μας δίνει.  
Ας δούμε τις παραδόσεις:

α) "Ο μεγάλος όφις στο Μαραντοχώρι"

"Γύρω στην εκκλησιά τ΄ Αη Θανάση - λένε -  εφώλιαζε ένα θεριό φίδι, που όταν κουλουριάζοτανε, δεν το χώραγε ο τόπος και γι΄ αυτό έφυγε και πήγε στη θάλασσα, κι ούτε που ξανφάνηκε. Απ΄ όπου πέρασε ξεράθηκαν όλα και διαβαίνοντας μέσ΄  από τον κάμπο μούγκριζε σαν να σφάζανε ένα κοπάδι βόδια".


β) "Στο Μαραντοχώρι, νια βολά κι έναν καιρό, ζούσε ένας θεόρατος άνθρωπος, που τόνε λέγανε Στάθη, κι αυτός ήταν Κλέφτης στα βουνά και κυνήγαγε τους Τούρκους. Ήταν σωστός γίγαντας και είχε μεγάλη δύναμη. Σήκωνε - λέανε οι παλιοί - με τα δυο μικρά του δάχτυλα δυο κριάρια και τα βάσταγε ψηλά ώσπου να τα γδάρουν. Αλλά είχε τέλος κακό. Τον σκότωσε με μπαμπεσιά, από προδοσία κάποιου φίλου του, ένας ξηρομερίτης από του Τρυφού που τον λέγανε Ρίζο, γιατί βλέπεις τον Στάθη τον εφοβόντανε όλοι. Μόνο με μπαμπεσιά και πισώπλατα μπορούσε να τον βαρέσει κάποιος. Με τα χέρια του τους τσάκιζε όλους σαν κοτόπουλα. Μετά το θάνατο του εδώ οι χωριανοί του κάμανε και τραγούδι" (μαρτυρία παπα-Θωμά Κονιδάρη).
Ο γήταυρος όμως, πέρασε και στη λευκαδίτικη ποίηση - έντεχνη και δημοτική.
Έτσι υπάρχει αναφορά σε ένα ήρωα που καταγόταν από τη νότια Λευκάδα και αγωνίστηκε κατά των Φράγκων κατακτητών στην εποχή της Φραγκοκρατίας στο νησί (1294 - 1479), με το μυθικό όνομα Γήταυρος, στον Φωτεινό του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (άσμα Α΄).  Ο αγωνιστής αυτός απαγχονίστηκε απ΄ τον εχθρό μαζί με άλλους συντοπίτες του.

Γράφει ο Βαλαωρίτης:
Μόνος ακόμη απόμεινε,
 το Γήταυρο, τον πάλα,
το Διγενή, το Ρουπακιά, τους έφαγε η κρεμάλα,
κι άλλους εσύντριψε ο Τροχός ....".
Φυσικά  αναφερόμαστε στα μέσα του ΙΔ΄αιώνα και συγκεκριμένα στην "επανάσταση της Βουκέντρας", όταν διοικούσε το νησί ο Γρατιανός Τζώρτζης (1355 - 1362) .
Επίσης  το  δημοτικό τραγούδι της Λευκάδας , που δημοσίευσε ο Λευκαδίτης λόγιος Ιωάννης Σταματέλος (1822 - 1881) στο περιοδικό "ΠΛΑΤΩΝ", τομ. Β΄ το 1879, έχει σαν ήρωα ένα Λευκαδίτη κλεφταρματολό με το όνομα Γίταυρος, που "επήγε αρματολός με τον Κατσικογιάννη" στα προεπαναστατικά χρόνια.


Ο Σταματέλος προλογίζει το ποίημα με την εξής διαφωτιστική σημείωση:
"... Ο Κλέφτης ούτος ην Λευκάδιος, εκ της κώμης Μαραντοχωρίου, ακμάσας περί τα τέλη του ΙΗ΄αιώνος. Διηγούνται περί αυτόν όσα οι αρχαίοι περί του Μίλωνος του Κρωτονιάτου, τουτέστιν ότι είχαν ανάστημα γιγάντιον και ρώμην εξαίσιαν, δυνάμενος δια των δύο μικρών δακτύλων να σηκώση και βαστάση κρεμάμενα δύο κριάρια, έως ου να τα εκδάρωσιν. Εις αυτόν αναφέρεται το εξής άσμα:
Ο Γίταυρος
Ήτανε κρίμα κη άδικο, μεγάλη αμαρτίjα,
που ΄σκότωσαν το Γίταυρο, και τ΄ άξο παλληκάρι
Δε ς ΄τώπε ο Πλάκας μια βολά, δε στο ΄πε κι ο Ματσούκας,
Στάθη μήΝ πάς αρματωλός με τον Κατσικοjάννη
jάτ΄ ο χοντρός είν΄ άπιστος, ρήχνει και σε σκοτόνει;
Κάθεται κάννει μια γραφή του Ρίζου του Τριφιώτη:
 Ρίζο μ΄, έρχετ΄ ο Γίταυρος με πέντε παλληκάρια,
 γυρεύει πέντε χαϊμαλιά και τρεις σακούλαις
άσπρα γυρεύει κη ασημόσπαθο το φλωροσκαπνισμένο.
Βαρείτε και σκοτώστε τον ...
Καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για το γίγαντα Στάθη, που αναφέρει η παράδοση, που παραθέσαμε πιο πάνω και στον οποίο η λαϊκή Μούσα έδωσε το μυθικό όνομα Γίταυρος.
Η πλούσια παράδοση του νησιού μας, με επιρροές από τη μυθολογία και την πλούσια ιστορία του, μας προσφέρει μικρά τέτοια "διαμαντάκια", που είναι ευχάριστο κάθε φορά να τα ανακαλύπτουμε και να τα μοιραζόμαστε. 
Πηγές:
Πανταζής Κοντομίχης, Λεξικό του Λευκαδίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος, εκδ.  Γρηγόρη , Αθήνα 2005

http://lexikolefkadas.gr/
el.wikipedia.org/wiki/Γήταυρος

Η φωτογραφία του Ιωάννη Σταματέλου από: http://helios-eie.ekt.gr/EIE/handle/10442/7708



Χρυσούλα Σκλαβενίτη

Νηπιαγωγός με καταγωγή από τη Λευκάδα. Εδώ μέσα κάνω πράξη τα ελάττωμα μου: να φωτογραφίζω, να ερευνώ και να γράφω για το νησί μου, σ΄ ένα μείγμα ρομαντισμού και αυστηρού ρεαλισμού... γιατί πάντοτε ακροβατούσα ανάμεσα σ' αυτά τα δυο.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου